چکیده    3
مقدمه    4
بخش اول: مفهوم و ماهیت توبه    4
1- مفهوم لغوی و اصطلاحی توبه    4
2- حقیقت توبه    5
3- ارکان و شرایط توبه    6
بخش دوم: توبه در حقوق جزا و فقه پویای اسلام    7
1- جایگاه توبه، در حقوق جزای اسلامی    7
2- توبه در فقه پویای اسلام    8
2-2-1- توبه باطنی    8
2-2-2- چگونگی توبه در حقوق الله    9
2-2-3- چگونگی توبه در حقوق الناس    10
3- توبه حکمی    11
2-3-1 جرم، ارتکاب افعال باشد    11
2-3-2 جرم، گفتار باشد    11
4- زمان پذیرش توبه در قانون مجازات اسلامی    15
2-4-1- زمان پذیرش توبه از دیدگاه فقهای اسلام    16
2-4-2- توبه بعد از اقرار به جرم    17
2-4-3- توبه، بعد از اثبات جرم با قیام بینه    18
2-4-4- دیدگاه فقهای اهل سنت    19
2-4-5- انجام اعمال صالحه و پذیرش توبه    21
2-4-6- آثار فقهی و حقوقی توبه    21
چند نکته    22
نتیجه گیری    24
منابع    25

چکیده
توبه در حقوق جزای اسلامی به عنوان یکی از موارد سقوط مجازات شمرده است و به عنوان یک «تأسیس حقوقی» محسوب می‌شود؛ به گونه ای که در سایر مکاتب کیفری امروزی، نمونه آن به چشم نمی‌خورد. در اهمیت آن همین بس که یکی از بهترین شیوه های جلوگیری از تکرار جرم و اصلاح مجرمین است. با تأمل در آیات و روایات و سخنان فقهای اسلام، استنباط می‌شود که برای توبه، ندامت حقیقی و عزم بر ترک گناه برای همیشه کافی است و انجام آن نیاز به لفظ و اعمال خاصی ندارد. در قانون مجازات اسلامی، توبه از جایگاه ویژه ای برخوردار است و اگر با شرایط کامل انجام شود، یکی از معاذیر قانونی معافیت از مجازات شناخته شده است که در جرایم حق الله، قبل از ثبوت جرم به وسیله اقرار یا شهادت شهود، مسقط مجازات بوده، ولی در جرایمی که جنبه حق الناس دارند، موجب سقوط مجازات نیست؛ چون مرتکب، علاوه بر این که اوامر و نواهی الهی را نادیده گرفته، موجب ضرر و زیان مالی و جسمی یا آبرویی برای دیگران شده و باید جبران کند. البته توبه، مجازات اخروی را ساقط می‌نماید، ولی باید دانست که وضع مجازات دنیوی، تابع مجازات اخروی نیست. از جمله نکات قابل توجه در باب توبه به عنوان یکی از معاذیر معافیت از مجازات، این است که اگر بزهکار بعد از اقرار توبه کند، قاضی می‌تواند (مخیر است) که از ولی امر برای او تقاضای عفو نماید یا مجازات را در حق وی اعمال کند. اما توبه بعد از اقامه بینه هیچ اثر حقوقی ندارد.

مقدمه
یکی از مباحث مهم در آموزه های اسلامی، «توبه» است. توبه، عمری همپای عمر انسان دارد؛ زیرا زندگی حضرت آدم در زمین با آن آغاز می‌شود و پیامبران توحیدی مانند: ابراهیم، اسماعیل، یونس، موسی و پیامبر گرامی اسلام (ص) همواره در حال توبه بوده اند.
در قرآن کریم نیز توبه از جایگاه ویژه ای برخوردار است و در آیات متعددی به آن إشاره شده است؛ به طوری که واژه توبه و مشتقات آن، نود و دو بار و کلمه «استغفار» و مشتقات آن، چهل و پنج مرتبه ذکر شده است و در آیات متعدد دیگری نیز بدون ذکر این واژه ها به این مسئله اشاره شده است.
در این میان، فقها از منظری دیگر به «توبه» نگریسته اند و با الهام از آیات و روایات، آثار حقوقی آن را مورد بررسی قرار داده اند. توبه در حقوق جزای اسلامی به عنوان یکی از موارد سقوط مجازات شمرده شده است و به عنوان یک تأسیس حقوقی مطرح می‌باشد. اما ارکان و شرایط توبه ای که یکی از معاذیر قانونی معافیت از مجازات است، چیست؟ آیا توبه در همه جرایم، سقوط مجازات را در پی دارد؟ نظر فقهای اهل سنت در این باره چیست؟ نگارنده در این نوشتار بر آن است که این «تأسیس حقوقی» را از جوانب مختلف، به ویژه از منظر فقهای اسلامی، اعم از امامیه و اهل سنت و حقوقدانان اسلامی و به عنوان یکی از علل سقوط مجازات در حقوق کیفری اسلام، مورد بررسی قرار دهد.
بخش اول: مفهوم و ماهیت توبه
1- مفهوم لغوی و اصطلاحی توبه
توبه از ماده «توب» به معنای «رجع»، بازگشت است. صاحب مقائیس اللغه می‌نویسد: «توب، التاء والواو والباء کلمة واحدة تدلّ الی رجوع، یقال تاب من ذنبه، ای رجع عنه، یتوب الی الله توبة و متاباً .»
در لسان العرب آمده است: «التوبة الرجوع من الذنب...و تاب الی الله یتوب توباً متاباً اناب و رجع عن المعصیة الی الطاعة...و تاب الله علیه وفقه لها والله تواب یتوب علی عبده .»
خواجه نصیرالدین طوسی رحمه الله در اوصاف الأشراف می‌نویسد: «توبه به معنای «بازگشت از معصیت» است و نخست باید دانست که گناه چه باشد .»
مرحوم محقق اردبیلی در کتاب مجمع الفائدة والبرهان فی شرح الارشاد الاذهان می‌فرماید: «التوبة هی الندامة و العزم علی عدم الفعل لکون الذنب قبیحا ممنوعا و إمتثالا لأمر الله و لم یکن غیر ذالک مقصوداً .»
از تعریف فوق، دو نکته استفاده می‌شود:
1.    پشیمانی و ندامت، توبه است؛
2.    عدم الفعل (ترک گناه) به خاطر قبح شرعی آن باشد. در توضیح این نکته باید گفت: که «عدم الفعل»، گاهی به خاطرعدم توانایی بر انجام آن است و زمانی به خاطرممنوع و قبیح بودن آن است؛ از این رو، مجرد «عدم فعل» توبه نیست؛ مثلا کسی در اثر ارتکاب فعل زنا مبتلا به بیماریهایی شود که مانع تولید مثل و فرزنددار شدن او می‌شود، حال اگر وی به خاطر فرزنددار نشدن، از عمل ارتکابی خود پشیمان شود، این پشیمانی توبه نیست؛ زیرا پشیمانی او به خاطر قبح شرعی عمل نمی‌باشد.
اکنون سوءالی که در اینجا مطرح می‌شود این است که اگر امکان ارتکاب گناه برای شخص نباشد و او در این حال توبه نماید، آیا توبه وی محقق و پذیرفته می‌شود؟
در پاسخ باید گفت: اگر شخص مرتکب بپذیرد که معصیت الهی را کرده است، به طوری که اگر قادر بر انجام آن نیز بود، دیگر مرتکب آن نمی‌گردید، در این صورت توبه اش پذیرفته خواهد شد.
شیخ بهائی رحمه الله در تعریف توبه می‌نویسد: «التوبه: الرجوع و تنسب الی العبد و الی الله سبحانه... و معناها علی الاول: الرجوع عن المعصیة الی الطاعة وعلی الثانی: الرجوع عن العقوبة الی اللطف و التفضل.
و فی الاصطلاح: الندم علی الذنب لکونه ذنباً، فخرج الندم علی شرب الخمر مثلا لإضراره بالجسم و قد یزاد مع العزم علی ترک معاودة ابداً والظاهر ان هذا الاعزام لذالک الندم غیر منفک عنه .»
کلام شیخ بهائی رحمه الله در تعریف اصطلاحی توبه، موءید کلام محقق اردبیلی است، آنجا که می‌فرماید: عدم فعل و پشیمانی از گناه باید به خاطر معصیت و قبیح بودن نفس گناه باشد و در عدم فعل و پشیمانی، عنصر و قصد دیگری دخیل نباشد.
نکته ای را که مرحوم شیخ بهائی علاوه بر ندامت و پشیمانی در توبه لازم می‌داند، عزم همیشگی بر ترک بازگشت به گناه و معصیت است که این عزم، لازمه آن ندم بوده و از آن جدایی ناپذیر است.
علامه طباطبایی رحمه الله در تعریف توبه می‌فرماید: «توبه در لغت، به معنای برگشت است و توبه از بنده، برگشت اوست به سوی پروردگارش با پشیمانی و بازگشت از سرپیچی، و از جانب خداوند نیز به معنای توفیق وی به توبه یا آمرزش گناه او .»
با تأمل در آیات و روایاتی که در باب توبه وارد شده است و کلام برخی از فقها که ذکر شد، استنباط می‌شود که توبه، عبارت از یک ندامت و پشیمانی است که اعتراف و اعتذار را در پی دارد و مانع از بازگشت به اعمال مجرمانه و گناه می‌شود و توبه را در حقوق کیفری اسلام می‌توان این گونه تعریف کرد:
توبه، به معنای بازگشت از گناه و اعمال مجرمانه و پشیمانی از اعمال گذشته و سعی در انجام اعمال صحیح و پسندیده و عدم تکرار جرایم گذشته است ؛ بنابراین تعریف، سه عنصر ندامت و پشیمانی و اعتذار و عدم برگشت بر گناهان گذشته، در مفهوم توبه نهفته است.
2- حقیقت توبه
بر صاحبان بصیرت مخفی نیست که توبه، شعبه ای از فضل عظیم الهی و دری از درهای رحمت خداوند است که به روی بندگانش باز فرموده است. انسان گناهکار، وقتی آگاه می‌شود که به خاطر زشتی گناه، چه فاصله ای بین او و محبوب و خالقش افتاده است، پشیمان گشته و این آتش پشیمانی، سراسر وجود و روح و جانش را فرا می‌گیرد و یک انقلاب و دگرگونی در درون او رخ می‌دهد و تمامی آثار شوم ریشه های گناه، با آتش، سوزانده شده و ضمیری پاک و نهادی آرام و قلبی مملو از عشق محبوب و مخلوق بجای می‌ماند؛ چنان که قرآن کریم می‌فرماید: «إِلاّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللّهُ غَفُوراً رَحِیماً » در بسیاری از روایات، ندامت و پشیمانی از ارتکاب گناه و جرم را توبه دانسته و به صراحت بیان می‌کند که پشیمانی و ندامت واقعی، مانع از برگشت شخص توبه کننده به سوی اعمال مجرمانه و گناه می‌شود. در حقیقت، توبه حقیقی، ندامت و پشیمانی خاصی را در پی دارد که مانع از تکرار اعمال سابق می‌شود.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «پشیمانی از گناه، توبه است .»
همچنین امام صادق علیه السلام فرمود: «بنده ای نیست، که گناهی انجام دهد و پس از آن پشیمان گردد؛ مگر این که خداوند او را می‌آمرزد، پیش از آنکه از وی طلب آمرزش کند .» همچنین امام باقر علیه السلام فرمود: «کفی بالندم توبة» و قریب به این مضامین در روایات دیگری نیز به چشم می‌خورد.
اما، درباره عدم عود بر گناه و جرم که ثمره ندامت و پشیمانی حقیقی است، امام علی علیه السلام فرمود: «الندم علی الذنب یمنع عن معاودته ؛ پشیمانی بر گناه، مانع از بازگشت به گناه می‌شود» و همچنین اقرار و حسن اعتراف را نیز توبه و اقرار به گناه را موجب بخشش و غفران دانسته اند. بنابراین، حقیقت توبه، پشیمانی از گناه است از جهت زشتی آن نزد خداوند و این که خلاف رضای او است و شرایط و ارکانی که برای آن ذکر شد، از باب مقدمه و یا از آثار شرایط توبه می‌باشد.
در آیات و روایات، برای توبه ارکانی ذکر شده است که بعضی درونی و مربوط به شخص تائب، و برخی بیرونی است. ارکان مربوط به شخص تائب را ندامت وپشیمانی قلبی، استغفار زبانی و تصمیم بر عدم بازگشت به گناه برشمرده اند و عمل با اعضا و جوارح، انجام عمل صالح و ادای حقوق مردم (حق الناس) را نیز از ارکان بیرونی توبه دانسته اند. قرآن کریم می‌فرماید: «فمن تاب من بعد ظلمه و اصلح یتوب علیه .»
در آیه 54 سوره انعام آمده است: «انه من عمل منکم سوءً بجهاله ثم تاب من بعده و اصلح فإنه غفور رحیم.» در این آیه شریفه، خداوند إصلاح را بعد از توبه موجب غفران الهی دانسته است. همچنین در آیه دیگری، غفران الهی را شامل کسانی دانسته است که توبه کرده و ایمان آورده و سپس عمل صالح انجام دهد .
3- ارکان و شرایط توبه
در این باره، روایات وارده از رسول اکرم صلی الله علیه وآله و سلم و ائمه هدی علیهم السلام ، به صورت روشنتری به بیان ارکان و شرایط توبه می‌پردازد و به تفصیل آن را بیان می‌کند:
پیامر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم می‌فرماید: «توبه کننده باید اثر توبه را آشکار کند که در غیر این صورت، تائب نخواهد بود. این آثار، عبارتند از:
1 راضی ساختن کسانی که با آنها در حال نزاع و درگیری باشد؛
2 اعاده نمازهای فوت شده؛
3 تواضع بین مردم؛
4 دوری از شهوات؛
5 روزه گرفتن .»

---

برچسب ها: دانلود پروژه بررسی توبه در امور كيفري