چکیده

اهمیت مسائل و موضوعات گوناگون روستاییان و سکونتگاههای روستایی ازجمله مسئله جابجایی روستاها برای کشور پهناوری چون ایران با تنوع ویژگیهای طبیعی (اقلیم ، توپوگرافی ) و تفاوتهای اجتماعی ، فرهنگی و قومی همراه با تعداد زیاد سکونتگاههای روستایی کم جمعیت و پراکنده بسیار مهم است . سکونتگاههای روستایی به علت کوچک بودن و پراکندگی و دوری نسبتا زیاد آنها از یکدیگر ، همراه با مشکلات متعدد چون کمبود درآمد ، فقر و تنگدستی ، محرومیت از امکانات و خدمات عمومی ، تشدید اختلاف بین زندگی شهری و روستایی ، سبب تسریع روند روستا گریزی و مهاجرت به نقاط شهری ، در نتیجه تخلیه روستاها و بایر ماندن زمینهای زراعی شده است . مشکلات فوق ، صاحب نظران وکارشناسان مسائل روستایی را به تعمق بیشتر در رابطه با روستاییان وادار کرده است . و به همین علت طرحها و برنامه های گوناگونی با عناوین مختلفی جهت رفع مشکلات روستاییان ، پیشنهاد ، تهیه و اجرا شده اند . اصولاً در برابر این سوال که « چه سیاست ، یا سیاست‌هایی باید در ارتباط با مسائل و مشکلات روستاها اتخاذ شود » نظرها و دیدگاههای متفاوتی وجود دارد که در دسته‌بندی کلی می‌توان آنها را به « نظریه‌های مخالف برنامه‌ریزی » و «  نظریه‌های موافق برنامه‌ریزی »  برای جلوگیری از نابودی تدریجی روستاها تقسیم کرد . ایجاد مراکز روستایی خدمات رسان و بهبود دسترسی از جمله راهکارهای پیشنهادی طرفداران این دید گاه است . دیدگاه دیگری نیز وجود دارد که به توسعه برنامه ریزی شده و بالا بردن سطح زندگی مردم بیش از حفظ ساختار فیزکی آنها اهمیت می دهد . در این چارچوب ، جابجایی و ادغام روستاها به منظور عقلانیت بخشیدن به سرمایه گذاریهای دولت و بهبود رفاه روستاییان پیشنهاد می شود . فرض اساسی این دیدگاه آن است که رابطه معنی داری بین رشد و توسعه اقتصادی و دسترسی به امکانات و خدمات زیر بنایی وجود دارد . مهمترین پدیده مورد بحث در این سیاست ، جابجایی تعدادی از روستاهاست که در ادبیات علمی از آن به عنوان اسکان مجدد نام برده می شود .

در ارتباط با اسکان مجدد تقسیم‌بندی‌های مختلفی تا کنون براساس معیارهای مختلف مانند اجباری یا داوطلبانه بودن ، برنامه‌ریزی شده یا بدون برنامه‌ریزی ، با کمک یا بدون آن و غیره صورت گرفته است ، یکی از این تقسیم‌بندی‌ها ، تقسیم‌بندی ارائه شده با اسکاپ است . براساس این تقسیم‌بندی ، اسکان مجدد به دو شکل عمده برنامه‌ریزی شده و برنامه‌ریزی نشده تقسیم می‌شود . اسکان مجدد برنامه‌ریزی شده به آن دسته از اسکان مجددها اطلاق می‌شودکه با قصد و هدف قبلی طراحی و به مرحله اجرا گذاشته شده و بیشتر با هدف سیاست‌های توسعه روستایی و به‌ منظور بالا بردن سطح زندگی و رفاه مردم صورت می‌گیرند . در مقابل ، اسکان مجدد برنامه‌ریزی نشده اسکان مجددهایی است که منشاء دلایلی بجز بالا بردن مستقیم سطح زندگی و رفاه مردم است ، اگرچه ممکن است به این هدف نیز نائل آیند مطالعات و تجربیات نشان می‌دهند که رابطه نزدیکی بین دلایل جابه‌جایی ، تجمیع و میزان موفقیت آنها وجود دارد .                                                                                       

 خطرهای اقتصادی اصلی مردم اثرپذیر ، از بین رفتن معیشت و درآمد (حاصل از زمین‌های زراعی ، منابع آب سطحی و زیرزمینی ، شیلات و غیره) و تغییر در دسترسی و منابع تولیدی است . از بین رفتن قدرت اقتصادی همراه با از کارافتادگی سیستم‌های معیشتی ، سبب از بین رفتن موقت ، دایمی و گاهی بدون بازگشت استانداردهای زندگی می‌شود . خطرها و عدم قطعیت بزرگتر هنگامی به‌وجود می‌آید که منابع مختلف معیشتی از بین می‌رود .

یکی از این طرح ها که به منظور بهبود زندگی روستاییان در شهرستان دهلران اجرا شده است ، طرح جابجایی روستاها می باشد . هدف از اجرای این طرح برخورداری روستاییان از امکانات و خدمات رفاهی ، درمانی ، بهداشتی وآموزشی است .

با توجه به اهمیت موضوع فوق و پیامدهای مختلف آن ، به بررسی و تحقیق درباره پیامدهای جابه جایی روستای حاضر میل پرداخته شده است .

براساس داده های میدانی و مطالعات انجام گرفته ، عامل اساسی جابه جایی و انتقال روستاییان ، دسترسی به خدمات بوده است . این جابه جایی پیامدهای مختلف و متنوع داشته است ، پاره ای از این پیامدها مثبت بوده مانند : ارائه خدمات و امکانات مختلف به روستاییان ، نزدیکی به جاده ، نزدیکی به مرکز شهرستان ، شیب مناسب زمین ، پیدایش موقعیتهای شغلی جدیدو...  . ولی پاره ای از این پیامدها منفی هستند مانند : از دست دادن منبع معیشت و اشتغال قبلی ، تحولات اجتماعی منفی ، و افزایش شکاف اجتماعی بین مردم و تغییر روابط بین مردم .

قضاوت کلی در خصوص مثبت یا منفی بودن این جابه جایی با توجه به ابعاد گوناگون آن مشکل است اما آنچه مشخص است اکثر مردم روستا از این جابه جایی راضی هستند . به طور کلی میتوان گفت که هر چند مطالعه چندانی در خصوص طرح جابه جایی روستاها در این منطقه صورت نگرفته است اما رضایت  اکثرمردم روستا از این جابه جایی نشان دهنده موفقیت نسبی این طرح است زیرا که این طرح به برخی از مهمترین اهداف خود که همان ارائه خدمات به روستاییان است نایل آمده است .  

فهرست مطال

مقدمه 1

فصل اول 3

كليات تحقيق 3

1- 1- تبين مسئله 4

1- 2- ادبيات و پيشينه تحقيق ... 8

1- 3- سئوال های اصلی تحقیق ... 14

1- 4- فرضیات تحقیق 15

1- 5- اهداف تحقیق 15

1- 6- فرايند انجام تحقیق 16

1- 7- موانع تحقیق و مشکلات تحقیق 18

1- 8- تعريف واژگان كليدي 18

فصل دوم 21

مبانی  نظری تحقيق 21

2 – 1-  نظریات ساماندهی 22

  2 – 1- 1- نظریه فن تانن 22

  2- 1-2- نظریه مکان مرکزی 23

 2-1-3- شبکه لوش 24

  2- 1-4- نواحی بازاری گالپین 25

  2-1- 5- رویکرد کارکردهای شهری درتوسعه روستایی 26

2-1-6- راهبردهای برنامه ریزی سلسله مراتبی سکونتگاهها 28

2-1- 7- نظریه آگروپلیتن 29

2-1- 8- نظریه اقتصاد مقیاس 33

2-2- نظریات مکانیابی و جابجایی روستاها 34

   جمع بندی 42

فصل سوم 43

 ویژگیهای طبیعی ،اجتماعی و اقتصادی شهرستان دهلران 44

3-1- موقعیت جغرافیایی وسعت 46

3-2- ویژگیهای طبیعی 46

3- 2- 1 - انواع سنگها 46

3- 2- 2- خاک شناسی 46

3- 2- 3- دشت آبرفتی 49

 3- 2- 4- چینه شناسی 49

3- 2- 5- زمین شناسی ساختمانی 53

3- 2- 5- 1- دشت خوزستان 53

3- 2- 5-2-  زاگرس چین خورده 54

3- 2- 5-3- زاگرس مرتفع 54

3- 2- 6- لرزه خیزی 56

3- 2- 7 – کوههای منطقه 57

3- 2- 8-  منابع آب 58

  3- 2- 8- 1- آبهای سطحی 59

 3- 2-  8- 2- آبهای زیر زمینی 61

3- 2- 9- ویژگیهای اقلیمی شهرستان دهلران 62

3- 2- 9- 1- درجه حرارت 63

3- 2- 9-2- روزهای یخبندان 64

   3- 2- 9-3-  باد 64

  3- 2- 9-4-  بارش 65

3- 2- 9- 5 - تبخیر 67

   3- 2- 9- 6 - رطوبت نسبی 67

3- 2- 10- پوشش گیاهی 68

3-3- ویژگیهای اجتماعی – اقتصادی شهرستان دهلران 70

3-3- 1- پیشینه تاریخی 70

  3-3- 2-  ویژگیهای جمعیتی 76

3-3- 2-1- ساختارسنی جمعیت 82

3-3- 2-2- مهاجرت 85

3-3- 2-3- وضعیت سواد 87

   3-3- 2-4- وضعیت آموزش 88

   3-3- 2- 5- جمعیت فعال 91

   3-3- 2- 5- توزیع جمعیت فعال در بخشهای سه گانه اقتصادی 92

  3-3- 2- 7 - جمعیت فعال غیر شاغل......................... 95

 3-3- 2- 8- پیش بینی جمعیت منطقه.......................... 95

3-3- 2- 9 - کلیات مباحث جمعیتی............................ 97

3-3- 3-  شناخت ویژگیهای نظام سکونتگاهی روستایی منطقه..... 100

3-3- 3- 1- عوامل موثر در شکل گیری و گسترش سکونتگاههای روستایی 105

3-3- 3- 1-1-  اسکان اجباری عشایر در اوایل قرن حاضر 105

3-3- 3- 1-2-  جنگ تحمیلی 107

3-3- 3- 2- طبقه بندی سکونتگاههای روستایی از نظر جمعیت 110

3-3- 3- 3- وضعیت امکانات و خدمات عمومی موجود در سکونتگاههای روستایی 112

3-3- 3- 4- فعالیت اقتصادی روستاها....................... 113

3-4- جمع بندی.......................................... 117

- فصل چهارم............................................ 119

جمع آوری وتجزیه وتحلیل اطلاعات............................ 119

4-1- مقدمه 120

4-2- عوامل موثر بر استقرار روستاهای بخش مرکزی 120

4-2- 1- مالکیت 120

4-2- 2- آب 120

4 – 2 – 3 – کاربری زمین 121

4-2- 4- دسترسی به مراتع 121

4-2- 5- نزدیکی به اراضی محدود کشاورزی 121

   4-2- 6- دسترسی به مراکز خدمات منطقه ای................ 121

4-3- مدل نظام استقرار روستاهای  بخش مرکزی دهلران......... 122

4-4- تحولات جمعیتی روستاهای بخش مرکزی دهلران............ 125

4- 5- جريانات  متقابل شهر و  روستاهای پیرامون.......... 139

4- 5-   الگوي توزيع فضايي سكونتگاهي بخش مرکزی و موسیان با مدلهاي آماري....................................................... 143

4- 5- 1- مدل حل اختلاف طبقه ايي......................... 144

    4-  5  -  2- مدل ترسيم منحني لورنز................... 149

    4- 6- روند جابجایی روستای حاضرمیل  واثرات آن 153

4-6- 1-  آثار اقتصادی جابجایی روستای حاضرمیل 160

 4-6- 2- آثار کالبدی جابجایی روستای حاضرمیل 168

  4-6- 2- 1- مواد ومصالح واحدهای مسکونی  174                                                                

    4- 7- جمع بندی 181

 فصل پنچم.. 182

-  آزمون فرضيات و نتايج و راهبردها 182

5-1- آزمون فرضيات و نتايج 183

5-1 - 1- فرضيه اول 183

5-1-2- فرضيه دوم 185

5-2-  نتیجه گیری 187

5-3- پیشنهادات 190

منابع و ماخذ 192

فهرست جدول‌ها

جدول 3- 1 - توزیع جمعیت شهرستان دهلران به تفکیک شهری – روستایی(1345- 1390) 77

جدول 3- 2- تراکم نسبی شهرستان دهلران واستان ایلام و کشور 81

 جدول 3 -3- نسبت جنسی در مناطق شهری وروستایی در سالهای مختلف 82

جدول 3 - 4- درصد گروههای  عمده سنی شهرستان به تفکیک جنس 83

جدول 3- 5- درصد گروه های عمده سنی به تفکیک نقاط شهری وروستایی 1390 85

جدول 3- 6- تعداد جمعیت،تعداد خانوار وبُعد خانوار به تفکیک مناطق شهری وروستایی 86

جدول 3- 7- میزان سواد در جمعیت 6ساله وبیشتر در شهرستان دهلران به تفکیک نقاط شهری وروستایی 87

جدول 3- 8- تعداد آموزشگاههای شهرستان دهلران به تفکیک نقاط شهری - روستایی 88

جدول 3- 9- تعداد دانش آموزان مقطع ابتدایی به تفکیک جنس در مناطق شهری و روستایی 89

جدول 3- 10- تعداد دانش آموزان مقطع راهنمایی به تفکیک جنس در مناطق شهری و روستایی 89

 جدول 3- 11- تعداد دانش آموزان مقطع متوسطه به تفکیک جنس در مناطق شهری و روستایی 89

 جدول 3- 12- تعداد کل آموزشگاهها و دانش آموزان به تفکیک مقاطع آموزشی در شهرستان دهلران  89

جدول 3- 13- تعداد دانشجویان شهرستان دهلران به تفکیک واحد دانشگاهی – رشته وجنسیت 91

جدول 3- 14- درصد جمعیت فعال شهرستان دهلران در 3دوره ی سرشماری 92

جدول 3- 15- درصد جمعیت فعال وشاغل وبیکار به تفکیک نقاط شهری و روستایی 92

جدول 3- 16-  مقایسه درصد شاغلین 10سال به بالای شهرستان دهلران 93

جدول 3- 17- وضعیت فعالیت نسبت به جمعیت به تفکیک نقاط شهری وروستایی شهرستان دهلران-1390 95

 جدول 3 – 18- پیش بینی جمعیت شهرستان دهلران تا سال 1440 97

جدول 3 – 19- روند تحولات تعداد سکونتگاههای روستایی شهرستان دهلران1390-1365 108

 جدول 3 – 20- طبقه بندی  جمعیتی روستاهای شهرستان دهلران در سه دوره سرشماری 110

 جدول 4 – 1- تحولات جمعیتی و تعداد روستاهای بخش مرکزی دهلران در دوره 35 ساله (1355- 1390) 125

جدول 4 – 2- مقایسه روند تحولات جمعیتی روستای بیشه دراز با روستای حاضر میل 135

جدول4-3- مقایسه روند تحولات جمعیتی35 ساله(1355-1390) روستای بیشه دراز با شهر دهلران 136

 جدول4-4 - درصد جمعیت روستاهای پایکوهی ودشتی بخش مرکزی در دوره 1355- 1390 137

جدول4- 5 - نمودار  تغییرات جمعیتی روستاهای دهستان دشت عباس (1375-1390) 141

جدول4-6- وسعت اراضی وسرانه جمعیت در دهستانهای دشت عباس واناران 142

 جدول4- 7 - طبقه بندي روستاهاي بخش مرکزی مطابق با روش  اختلاف طبقه ايي 1390 145

 جدول4- 8 - طبقه بندی روستاهای دهستان دشت عباس با روش اختلاف طبقه ای 1390 146

 جدول4-9- درصد تراکمی تعداد روستاهای دهستان اناران وجمعیت آنها در سال 1390 150

جدول4-10- درصد تراکمی تعداد وجمعیت روستاهای دشت عباس در سال 1390 151

جدول4- 11 - وضعیت روستای حاضرمیل در سال 1375(شناسنامه آبادیهای استان 1375) 156

جدول 4 -  12- تحولات جمعیتی روستای حاضرمیل (1355-1390 نتایج سرشماریها) 157

جدول4-13- آثار کالبدی جابجایی روستای حاضرمیل 177

 جدول4-14-  مقایسه امکانات و خدمات موجود در روستای حاضر میل قبل و بعد از جابجایی. 178

فهرست اشكال و نقشه ها

 شکل3- 1- نقشه موقیعت منطقه مورد مطالعه 45

 شکل 4- 1 - نقشه موقعیت روستاهای شهرستان دهلران 123

شکل 4-2 - نقشه توپوگرافی بخش مرکزی دهلران 124

شکل 4-3 - نقشه موفعیت روستاهای بخش مرکزی 132

شکل 4-4 - موقعیت روستای حاضرمیل قبل از جابجایی 154

شکل 4- 5-  موقعیت روستای حاضر میل بعد از جابجایی 154

شکل 4-6 -  نقشه روستاهای جابجاشده بخش مرکزی 159

شکل 4-7- بافت فیزیکی روستای حاضر میل قبل از جابجایی 170

شکل 4- 8 - پلان خانه روستایی قبل از جابجایی 172

شکل 4- 9- پلان خانه روستایی قبل از جابجایی 172

شکل 4-10-  نقشه نمونه ای از پلان ساختمانی روستای حاضر میل بعد از جابجایی 176

شکل4 – 11-  بافت روستای حاضر میل بعد از جابجایی 179

فهرست نمودارها

 نمودار-3 -  1 - گلباد شهر دهلران 65

 نمودار 3-2- درصد بارش فصول سال دهلران         66

 نمودار 3-3 - ساختار سنی شهرستان دهلران در سال 1390 79

 نمودار 3- 4 - ساختار سنی مناطق شهری دهلران در سال 1390 80

 نمودار 3- 5 - ساختار سنی مناطق روستایی دهلران در سال 1390 80

 نمودار 3- 6 - گروههای عمده سنی شهری و روستایی شهرستان دهلران1390 84

 نمودار 3- 7 - درصد شاغلین در بخشهای مختلف اقتصادی شهرستان دهلران1390 94

 نمودار 3- 8 - روند تحولات جمعیت شهری و روستایی شهرستان دهلران 101

 نمودار 3- 9 -  درصد روستاهای خالی ودارای سکنه شهرستان دهلران در ادوار مختلف 109

 نمودار 3- 10 -  طبقه بندی جمعیتی روستاهای  شهرستان دهلران در ادوار مختلف 112

 نمودار 3- 11 -  میزان تولیدات محصولات کشاورزی  شهرستان دهلران 1390 115

 نمودار 4- 1 - نمودار روند 35ساله (1355-1390) تحولات جمعیتی روستاهای بخش مرکزی 133

 نمودار 4-2-  روند تغییرات جمعیتی روستاهای بخش مرکزی در سالهای 1375و1390 134

 نمودار 4- 3- نمودار مقایسه روند تحولات جمعیتی حاضرمیل با بیشه دراز 135

نمودار4- 4- مقایسه روند تحولات جمعیتی شهر دهلران با روستای بیشه دراز 136

 نمودار 4- 5 - تغییرات سهم جمعیتی روستاهای پایکوهی ودشتی بخش مرکزی در دوره 1355-1390 138

 نمودار 4-6 -  اختلاف طبقه ای روستاهای بخش مرکزی دهلران (دهستان اناران) در سال 1390 146

 نمودار 4-7 - اختلاف طبقه ای روستاهای دهستان دشت عباس سال 1390 148

 نمودار 4- 8- منحنی لورنز روستاهای دهستان اناران سال 1390 150

 نمودار 4-9 - منحنی لورنز روستاهای دهستان دشت عباس 151

 نمودار 4-10 - روند تحولات جمعیتی حاضرمیل (1355-1390) 158

 نمودار 4- 11- مقایسه روند تغییرات جمعیتی روستای حاضرمیل با شهر دهلران1390- 1355 158

 نمودار 4-12 - مقایسه روند اشتغال نمونه آماری قبل و بعد از جابجایی 161

 نمودار 4- 13 –  گروههای عمده شغلی روستای حاضرمیل در سال 1375 162

نمودار 4- 14 –  گروههای عمده شغلی حاضرمیل در سال 1390 162

 نمودار 4- 15 - مقایسه سرانه دامهای روستاییان حاضرمیل در سالهای 1375 و 1390 164

نمودار 4- 16-  علل کاهش دامهای روستاییان.................. 165

نمودار 4- 17-  مهمترین مشکلات روستاییان بعد از جابجایی..... 168

 نمودار 4- 18 - ارتباط کالبد روستا با وضع طبیعی و معیشت روستاییان قبل و بعد از جابجایی 169