چکیده

امروزه از بارزترین مشکلات شهر­سازی معاصر، بحران معنا اعم از اجتماعی و کالبدی در مکان است. پس از دوران پیروزی انقلاب اسلامی، انتظار بروز تغییرات در حوزه­های مختلف فرهنگی، به تدریج وارد عرصه­های کالبدی گردید و تمنای بازیابی هویت بومی ایرانی-اسلامی را بوجود آورد. اما خود شهر اسلامی، بیان جامع و منسجمی ندارد و به شهرهایی اطلاق می­شود که در دوران قبل از مدرن، در سرزمینهای اسلامی شکل گرفته بود. هدف این پروسه، تدوین چارچوب کلی برای برنامه­ریزی شهر ایرانی-اسلامی است. با تحلیل ماهیت و مکانیسم عملکرد پارامترهای روانشناسی­محیط از نقطه نظر بُعد شعور، و بکارگیری آن در برنامه­ریزی شهری، می­توان به در آفرینش هویت ایرانی-اسلامی به شهرهای موجود گام برداشت و نیز در ساخت شهرها و شهرک­های جدید برمبنای آن اقدام نمود تا بتوان شهر را به محیطی بدل ساخت که شهروندان با قرارگیری در آن، با ناخودآگاهی خود، مفاهیم معنوی را ادراک نمایند. روش تحقیق با رویکرد کیفی و تحلیلی-تطبیقی می­باشد و در استخراج مفاهیم، از استدلال و استنتاج عقلی و منطقی نیز بهره برده شده­ است. در جمع­آوری داده­ها، از روش اسنادی بهره برده شد. از روش میدانی نیز به صورت حضور در محیط و مشاهده و اداراک ذهنی در مطالعات روانشناسی­محیط استفاده شد. در تایید و اثبات مباحث، به استنادات قرآنی و مباحث معرفتی تاویل قرآن نیز ارجاع داده شد. با مطالعات روانشناسی­محیط از نقطه نظر عنصر شعور، نگاهی دوباره به شهر اسلامی و ایرانی-اسلامی انداخته شد. بر این اساس، چینش کاربری­های مثبت و ارزشی در مرکز شهر، آگاهانه بوده و از مبانی عمیق عرفانی بهره برده شده است. با بازبینی و بروز رسانی ویژگی­ها و شاخصه­های آن، استفاده از معارف قرآنی و قلمروهای جدید علمی، چارچوبی تحت عنوان اصول ششگانه­ی شهر-فرهنگ تدوین شد که با استفاده از عامل  انتشار آگاهی در بعد سوم محیط، امکان هویت بخشی ایرانی-اسلامی به یک مجتمع زیستی را امری شدنی جلوه می­دهد. شهر-فرهنگ، با نگرش "شهر به عنوان یک پدیده­ی فرهنگی"، در پی ایجاد محیطی است که با انتقال مفاهیم مثبت و معنوی به ناخودآگاهی شهروندان، هم سطح آگاهی را بالا ببرد و هم آنها را از درون، کنترل عقیدتی ­کند. بر این اساس، شهر ایرانی-اسلامی، یک میدان شعوری منطبق بر میدان کالبدی است که مفاهیم قدسی با پالس بالا در آن انعکاس می­یابند. با تدوین اصول و ضرورت های شهر-فرهنگ، و پیاده کردن طرح اجرایی آن در شهر خوی، به نحوه­ی عملیاتی­شدن آن نیز پرداخته شد.

کلمات کلیدی: شهر ایرانی-اسلامی، هویت شهری، میدان شعوری، انتشارآگاهی، شهر خوی.

فهرست مطالب

فصل اول: کلیات تحقیق

-1.­ مقدمه .............................................  2

1-2. بیان مساله......................................... 2

1-3-­ سؤال‏های تحقیق...................................... 5

1-4-­ پیشینه­ی تحقیق...................................... 5 

1-5-­ فرضیه های پژوهش.................................... 8

1-6-­ حدود پژوهش......................................... 8

1-7-­ اهداف پژوهش....................................... 9

1-8-­ معرفی الگو یا روش کار............................. 10

1-9-­ نارسایی ها و مشکلات عمده­ی تحقیق.................... 10

فصل دوم: مبانی نظری

2-1-­ مقدمه­13

2-2-­ شهر و نظریه­های اجتماعی............................ 14

2-2-1-­ مکتب آرمان­گرایی................................. 14

2-2-2-­ مکتب اصلاح­گرایی.................................. 14

2-2-3- مکتب شیکاگو..................................... 14

2-2-4-­ مکتب مدرنیسم.................................... 14

2-2-5-­ مکتب فرامدرنیسم................................. 15

2-2-6-­ مکتب فرهنگ گرایی................................ 15

2-2-7-­ مکتب طبیعت­گرایی................................. 16

2-2-8-­ مکتب فلسفه­گرایی................................. 16

2-2-9-­ مکتب فن­گرایی.................................... 16

2-2-10-­ مکتب آمایش انسانی............................... 16

2-3-­ معماری اسلامی و نماد­های بارز آن.................... 17

2-3-1-­ درآمد........................................... 17

2-3-2-­ برخی از نمادهای معماری اسلامی.................... 19

2-3-2-1-­ گنبد........................................... 19

2-3-2-2-­ طاق............................................ 19

2-3-2-3-­ مفهوم امام یا پیشوا............................ 20

2-3-2-4-­ نور و رنگ...................................... 20

2-3-2-5-احجام سه گانه­ی کروی............................. 21

2-3-2-6- دایره ......................................... 21

2-4- مباحثی در علوم رفتاری و روانشناسی محیط............ 21

2-4-1- پدیدار شناسی.................................... 21

2-4-2-­ مفهوم مکان..................................... 22

2-4-3-­ هویت مکان....................................... 22

2-4-4-­ حس مکان......................................... 23

2-4-5-­ حس لامکانی یا احساس بی­مکانی...................... 24

2-4-6-­ حافظه­ی جمعی..................................... 25

2-4-7-­ خرد جمعی........................................ 25

2-4-8-­ شعور و حافظه­ی جمعی.............................. 26

2-5-­ وجه سوم در هستی­: ماده،‌ انرژی و " شعور " .......... 26

2-5-1-­ نظریه­ی شعور..................................... 26

2-5-2-­ پزشکی هومیوپاتی................................. 28

2-6-­ استفاده از نظریه­ی شعور و تشریح شعور در حوزه­ی کلام.. 28

2-6-1-­ شعور در کلام..................................... 28

2-6-2-­ شعور مثبت و منفی................................ 29

2-6-3-­ تشعشع در کلام.................................... 30

2-6-4-­ تشعشع شعوری..................................... 30

2-6-5-­ شارژ شعوری...................................... 31

2-6-6-­ روح جمعی........................................ 31

2-6-7-­ شواهد تذکر به " روح جمعی " در قرآن.............. 32

2-6-8-­ شواهدی مبنی بر وجود آگاهی نسبت به مباحث شعور و تشعشع شعوری در فرهنگ اسلامی............................................ 33

2-7-­ نقد و بررسی مباحث روانشناسی محیطی از منظر شعور.... 34

2-7-1- معماری، هرمنوتیک، شعور و القای حس و معنا در ناخودآگاهی  34

2-7-2-­ جمع­بندی مختصر از نظریه­های پدیدارشناسانه در خصوص روانشناسی محیط....................................................... 35

2-7-3- تحلیل ماهیت حس­مکان و حس تعلق به اجتماع از منظر شعور 36

2-7-4- حس تعلق به مکان در شهر­های قدیمی و شهرهای سنتی... 37

2-8- تاملی بر شهرسازی در جهان اسلام از منظری نو و از بُعد شعور   40

2-8-1- درآمد........................................... 40

2-8-2- شهرسازی اسلامی در سیره­ی پیامبر اکرم (ص........... 40

2-8-3- شهرسازی اصفهان­، تجلی نمونه­ای از شهرسازی ایدئولوژیک ایرانی­-اسلامی....................................................... 43

2-9-­ تعاریف و مفاهیم................................... 44

2-9-1- تعریف فرهنگ..................................... 44

2-9-2-­ ریشه­ی مفهومی " شهر-فرهنگ........................ 45

2-9-3- تعریف مدل "شهر- فرهنگ........................... 45

2-9-4-­ تعریف "میدان شعوری.............................. 45

2-9-­5- نقش میدان شعوری در شکل­گیری کائنات و علت جاذبه­ی اجرام سماوی در قرآن....................................................... 46

2-9-6-­ اهمیت میدان شعوری فضا-زمان در سرنوشت شهرها و حوادث طبیعی     47

2-10- پایداری و مفهوم آن............................... 49

2-10-1-­ پیدایش مفهوم پایداری............................. 49

2-10-2-­ توسعه­ی پایدار................................... 49

2-10-3-­ ابعاد توسعه­ی پایدار............................. 49

2-10-3-1-­ پایداری اکولوژیکی............................. 49

2-10-3-2-­پایداری اجتماعی................................ 50

2-10-3-3-­ پایداري اقتصادي............................... 50

2-10-3-4-­ پایداری محیطی در فرهنگ قرآن................... 50

2-11-­­­ اصول پیشنهادی شهر-فرهنگ در جهت هویت بخشی ایرانی-اسلامی به مجتمع­های زیستی.................................................. 51

2-11-1- جمع­گرایی در اجتماع و تلاش در جهت رواج فرهنگ اجتماع محور 51

2-11-2-کانون­کرایی در بافت و ساخت شهر از طریق جایگزاری کاربری­های عمومی در نقاط متراکم مجتمع­های زیستی در جهت ایجاد یک میدان شعوری. 52

2-11-3-­ قدسی سازی با تشعشعی نقاط کانونی شهر و ایجاد محیط ارزشی در هسته­ی مرکزی شهر با انعکاس این مفاهیم در میدان شعوری.......... 52

2-11-4-­ برنامه­ریزی سیستمی شهر در جهت ایجاد یک کل واحد از بُعد شعوری، کالبدی و اجتماعی.............................................. 53

2-11-5-­ عدم تفکیک "فرد" از "اجتماع"، مسئولیت افراد در قبال سرنوشت جامعه و تشویق به مشارکت عمومی ............................... 53

2-11-6-­ حفظ و ترویج آداب و رسوم اجتماعی-عقیدتی که به صورت عمومی برگزار می­شود و لزوم فضاهایی در مراکز زیستی برای انجام این امور 54

فصل سوم: معرفی محدوده­ی مورد مطالعه

3-1-­ مقدمه............................................. 56

3-2-­ موقعیت جغرافیایی.................................. 56

3-2-1-­ موقعیت و وسعت شهرستان خوی....................... 56

3-2-2- موقعیت جغرافیایی شهر خوی........................ 57

3-2-3- محدوده­ی ­حوزه­ی  طبیعی شهر.......................... 57

3-3-­ مطالعات جغرافیای طبیعی محدوده ی مورد مطالعه....... 57

3-3-1- زمین شناسی منطقه خوی............................ 57

3-3-2-وضعیت تکتونیکی و زلزله­خیزی شهر خوی............... 58

3-3-3- وضعیت توپوگرافی................................. 58

3-3-4-­ مطالعات اقلیمی.................................. 59

3-3-4-1-­ دما............................................ 59

3-3-4-2-­ بارش........................................... 59

3-3-4-3-­ رطوبت.......................................... 60

3-4- مطالعات جغرافیای انسانی محدوده­ی مورد مطالعه....... 61

3-4-1- ویژگی­های اجتماعی جمعیت خوی...................... 61

3-4-1-1-­ رشد جمعیت در شهر خوی از سال 1335 تا 1390....................................................................................61

3-4-1-2-­ درصد رشد جمعیت خوی در دوره­های مختلف سرشماری.... 62

3-4-1-3-­ بعد خانوار..................................... 62

3-4-1-4- وضعیت سواد..................................... 63

3-4-1-5- مهاجرت......................................... 64

3-4-2- ویژگی­های اقتصای جمعیت شهر خوی................... 64

3-4-2-1-­ وضعیت اشتغال در شهر خوی........................ 64

3-4-2-2-­ نرخ اشتغال مردان و زنان........................ 65

3-5-­ ویژگی­های تاریخی و فرهنگی در منطقه­ی خوی............ 66

3-5-1- سابقه تاریخی.................................... 66

3-5-2-­ وجه تسمیه....................................... 67

3-6-­ بررسی وضعیت کالبدی شهر خوی........................ 67

3-6-1-­ هسته­ی اولیه..................................... 67

3-6-2-­ بررسی ساخت شهر.................................. 68

3-6-3-­ وضعیت توسعه­ی کالبدی شهر و جهات توسعه­ی کالبدی آتی 71

3-6-4-­ بررسی بافت شهر.................................. 72

3-7-­ بررسی نحوه پراکندگی کاربری­های شاخص در شهرهای اسلامی 73

3-7-1-­ کاربری مذهبی (مسجد) ............................ 73

3-7-2-­ کاربری آموزش­عالی (مدرسه) ....................... 74

3-7-3-­ کاربری­های تجاری (بازار) ........................ 75

3-7-4-­ کاربری­های فرهنگی-هنری........................... 76

3-7-5­- سیستم محلات شهری................................. 77

3-8-­ شخصیت­های فرهنگی-مذهبی مدفون در شهر خوی............ 78

3-8-1-­ شمس­الدین محمد بن علی بن ملک داد تبریزی معروف به "شمس تبریزی" ....................................................... 78

3-8-2- پوریای ولی...................................... 79

3-8-3-­ امامزاده سید بهلول (ع) ......................... 80

3-8-4-­ امامزاده میرهادی سید کوثری (ع) ................. 81

3-8-5-­ امامزاده محمد (ع) .............................. 81

3-9-­ جمع بندی.......................................... 82

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده­ها

4-1- مقدمه............................................. 85

4-2- تحلیل ساخت و بافت شهر خوی از منظر ویژگیهای شهر اسلامی 85

4-2-1-­ کانون­گرایی در بافت و ساخت شهر................................................................................................................85

4-2-2- کاربری مسجد..................................... 86

4-2-2- کاربری تجاری (بازار) ........................... 88

4-2-3- کاربری آموزش عالی ( مدرسه) ..................... 89

4-2-4-­ محلات شهری....................................... 90

4-2-5-کاربری­های فرهنگی-هنری............................ 91

4-5-­ اقدامات انجام شده در خصوص تلاش برای هویت بخشی ایرانی-اسلامی به شهر ....................................................... 93

4-6-­ تحلیل ویژگی­های شهر خوی  از نقطه نظر اصول شش گانه­ی "شهر-فرهنگ"  94

4-6-1-­ جمع­گرایی در اجتماع و تلاش در جهت رواج فرهنگ اجتماع محور  94

4-6-2-­ کانون­گرایی در بافت و ساخت شهر از طریق جایگزاری کاربری­های عمومی در نقاط متراکم مجتمع­های زیستی در جهت ایجاد یک میدان شعوری قوی    95

4-6-3-­ قدسی­سازی بار شعوری نقاط کانونی شهر و ایجاد محیط ارزشی در هسته­ی مرکزی شهر.............................................. 95

4-6-4-­ برنامه­ریزی سیستمی شهر در جهت ایجاد یک کل واحد از بُعد شعوری، کالبدی و اجتماعی.............................................. 96

4-6-5-­ عدم تفکیک "فرد" از "اجتماع"، مسئولیت افراد در قبال سرنوشت جامعه و تشویق به مشارکت عمومی.................................. 96

4-6-6-­ حفظ و ترویج آداب و رسوم اجتماعی-عقیدتی که به صورت عمومی برگزار می­شود و لزوم فضاهایی در مراکز زیستی برای انجام این امور 97

4-7-­ جمع بندی.......................................... 97

فصل پنجم: آزمون فرضیه، جمع­بندی و نتیجه­گیری و ارائه­ی پیشنهادات

5-1-­ مقدمه............................................ 100

5-2-آزمون فرضیه­ها..................................... 100

5-2-1- فرضیه­ی اول...................................... 100

5-2-2-­ فرضیه­ی دوم...................................... 101

5-3- بحث و نتیجه­گیری.................................. 101

5-4- ارائه­ی پیشنهادات................................. 104

5-4-1- پیشنهاد اول: طرح پیشنهادی برای اجرایی­کردن شهر-فرهنگ در شهر خوی...................................................... 104

5-4-1-1- جانمایی شهر­–­فرهنگ در مطالعه موردی شهر خوی..... 104

5-4-1-2- عناصر اصلی میدان.............................. 106

5-4-1-2-1- مسجد­جامع یا مصلای شهر........................ 106

5-4-1-2-2-­ موسسات علمی-آموزشی.......................... 107

5-4-1-2-3- حسینیه­ای برای کل شهر........................ 108

5-4-1-2-4- بازارچه­ی محلی............................... 110

5-4-1-2-5- کاربری­های ورزشی............................. 111

5-4-2- پیشنهاد دوم..................................... 112

5-4-3-­ پیشنهاد سوم..................................... 113

فهرست نقشه ها

نقشه 3-1- موقعیت خوی در تقسیمات کشوری و استانی......... 57

نقشه3-2- پهنه­بندی خطر وقوع زلزله در قسمت شمالی آذربایجان غربی  58

نقشه 3-3- هسته­ی اولیه ی شهر خوی و جابجایی هسته­ی شهر در طی دوره­های مختلف....................................................... 68

نقشه 3-4- طرح قلعه­ی قدیم خوی........................... 79

نقشه 3-5-­ کاربری اراضی پیشنهادی در طرح تفصیلی منقضی شده  خوی (1373) و تعریف توسعه­ی آتی با شهرک ولیعصر........................ 71

نقشه 3-6- مراحل گسترش شهر خوی از سال 1335 تا سال 1387.... 72

نقشه 3-7- توسعه­ی شهری و اسکان غیر رسمی در نواحی پیرامونی شهر خوی    72

نقشه 3-8- وضعیت بافت شهری در شهر خوی................... 73

نقشه 3-9- جایگزینی و پراکندگی کاربری­های مذهبی.......... 74

نقشه 3-10- پراکندگی مراکز آموزش­عالی در سطح خوی......... 75

نقشه 3-11- پراکندگی کاربری­های تجاری در بافت شهر خوی.... 76

نقشه 3-12- پراکندگی مراکز فرهنگی و هنری در سطح شهرخوی.. 76

نقشه 3-13- محله­بندی سنتی شهر خوی....................... 77

نقشه 3-14- موقعیت ناحیه­ی 2 شهرداری خوی.................. 78

نقشه 4-1- محله­بندی مصوب شهر خوی........................ 91

نقشه 5-1- محدوده و مکان جانمایی طرح................... 105

نقشه 5-2-­ مکانیابی پیشنهادی مصلی جدید................. 108

نقشه 5-3- مکانیابی پیشنهادی کاربری­های علمی­-آموزشی دانشگاهی     108

نقشه 5-4-­ مکانیابی پیشنهادی کاربری حسینیه­ی شهر........ 109

نقشه 5-5- مکانیابی پیشنهادی کاربری بازارچه محلی....... 111

نقشه­ی 5-6-­ مکانیابی پیشنهادی برای کاربری فرهنگی-ورزشی زورخانه  112

فهرست نمودارها

نمودار 3-1 - میانگین ماهیانه­ی دمای هوا در ایستگاه خوی در دوره­ی آماری 20 ساله (1373-1392......................................... 59

نمودار 3-2- متوسط بارندگی در ایستگاه سینوپتیک خوی در دوره­ی آماری 20 ساله (1372-1392).........................60

نمودار 3-3- متوسط رطوبت هوا در ایستگاه خوی در طی دوره­ی 20 ساله (1372-1392)....................................................... 60

نمودار 3-4- رشد جمعیت در شهر خوی در طی 55 سال اخیر (1335-1390    61

نمودار 3-5- متوسط رشد جمعیت در طی 55 سال اخیر (1335-1390. 62

نمودار 3-6- تغییرات شاخص بعد خانوار در طی 55 سال اخیر (1335-1390 63

نمودار 3-7- دانش آموختگان دانشگاه­ها و موسسات آموزش­عالي برحسب جنس و آخرين مدرك تحصيلي  در سال 1390................................ 63

نمودار 3-8 - مهاجرین وارد شده به شهر خوی بر حسب مبدا مهاجرت (1385-1390....................................................... 64

نمودار3-9- شاغلان در هریک از بخش­های کشاورزی، صنعت و خدمات در شهر خوی در سال 1390................................................ 65

نمودار 3-10- درصد اشتغال در هر یک از بخش­های اقتصادی در شهر خوی در سال 1390.................................................... 65

نمودار 3-11- شاغلین در سه بخش عمده­ی اقتصادی بر حسب جنس در شهر خوی در سال 1390.................................................... 66

نمودار 3-12- درصد اشتغال مردان و زنان نسبت به هم در سه بخش کشاورزی، صنعت و خدمات در شهر خوی در سال 1390.......................... 66

فهرست تصاویر

تصویر 2-1-­ طاق، جلوه­ی طرح گنبد در فضای داخلی ساختمان... 19

تصویر 2-2-­ بقعه­ی شاهزاده حسن در قزوین؛ آبی، استعاره از آسمان و گنبد نمود خارجی از مسیر حرکت..................................... 20

تصویر2-3-  احجام کروی بر بالای گنبد مسجد شيخ لطف الله اصفهان.. 21

تصویر 2-4- ساختمانی در فرانسه با نماد ماسونی........... 35

تصویر 2-5- نشان مهر ایالات متحده بر روی اسکناس یک دلاری­، یکی از نماد های فراماسونری جهانی....................................... 35

تصویر 2-6- تصویر باز سازی شده از خانه–مسجد پیامبر (ص... 41

تصویر 2-7- تصویر باز سازی شده از خانه–مسجد پیامبر (ص) و منطقه­ی پیرامون آن در آغاز حکومت اسلامی در اواسط قرن 7 میلادی............ 41

تصویر 2-8- تسلط مسجد­النبی بر محیط ساخته شده­ی سنتی مدینه 42

تصویر 2-9- نقشه در تاریخ 1811 میلادی که بخش­های جنوبی قرطبه را نشان می­دهد....................................................... 42

تصویر 2-10- میدان نقش جهان اصفهان...................... 44

تصویر 2-11-­ راسته بازار قیصریه­ی اصفهان که از یک سمت به میدان نقش جهان منتهی می­گردد........................................... 44

تصویر 2-12- تصور دوبعدی از انحنای فضا-زمان............. 47

تصویر 3-1- عکس هوایی شهر خوی در سال1335 که در آن خیابانهای مهر پهلوی نمایان است............................................. 70

تصویر3-2- طرح شهر دو هسته­ای خوی با هسته­ی قدیمی و هسته­ی جدید در شهرک ولیعصر (عج)............................................ 70

تصویر 3-3 – مناره­ی آجری شمس تبریزی تزئین شده با شاخ آهو 79

تصویر 3-4 – قلعه­ی قدیم خوی در 942 ه.ق، از کتاب بیان منازل سفر عراقین...................................................... 79

تصویر3-5 - آرامگاه پوریای ولی در شهر خوی به همراه طرح باغ در حال ساخت آن.................................................... 80

تصویر 3-6- حرم امامزاده سید­بهلول (ع................... 81

تصویر 3-7 - مرقد امامزاده میرهادی..................... 81

تصویر 3-8 - مرقد امامزاده سید­محمد (ع.................. 82

تصویر 3-9 - نمایش محل استقرار هریک از مقابر و زیارتگاهها در محدوده­ی ناحیه­ی 2 شهرداری خوی.................................. 82

تصوریر4-1- رشد خزشی و نامنظم شهر به سمت حواشی......... 86

تصویر4-2- شهرک ولیعصر (عج) شهر خوی، وضع موجود......... 93

تصویر 5-1-­ ­جانمایی مدل شهر-فرهنگ در چهره­ی کالبدی شهر خوی 105

فهرست جداول

جدول 3-1- محدوده و سال وقوع زلزله در طی دهه هشتاد در خوی 58

جدول 3-2- تحولات جمعیت و خانوار در شهر خوی در طی 55 ساله (90-1335   61

جدول 3-3- مهاجرین وارد شده به شهر خوی بر حسب مبداء مهاجرت و جنس در سال 1390.................................................. 64

فهرست اشکال

شکل 2-1- حرکت از مبدا تا مبدا در سیر کمال نفس (مبدا-مسیر-مبدا 19