چکيده

بین سکونتگاههای شهری و روستایی به عنوان اجزای سازمان فضایی یک ناحیه روابطی وجود دارد که این روابط در توسعه یا عدم توسعه این دو عرصه موثر است. بررسی­های انجام شده توسط محققان خارجی و ایرانی نشان می­دهد که در ایران اغلب این روابط بین شهر و روستا، غیرمکمل و ناسالم است به طوری که نتیجه این رابطه باعث توسعه شهر و واپس ماندن محیط­های روستایی می­شود. برای توسعه شهر و روستا توام با هم،  باید در نظام برنامه­ریزی کشور این دو عرصه در ارتباط باهم مورد توجه باشند و باید بین آنها روابط مکمل شکل بگیرد تا با توسعه شهر بر اساس روابطی که بین این دو است روستا نیز توسعه پیدا کند و توسعه این دو عرصه درگرو هم قرار بگیرد.

جامعه آماري اين پژوهش روستاهای بخش مرکزی شهرستان مهرستان مي­باشد که داراي 34788 نفر جمعيت در سال 1390 بوده است. براي انتخاب روستاهاي نمونه از روش نمونه گيري طبقه بندي احتمالي استفاده شده است و 20 روستا به عنوان روستاهاي نمونه انتخاب شده­اند. روش تحقيق پژوهش حاضر نيز از نوع توصیفی و تحلیلی و روش جمع آوري اطلاعات به صورت ميداني و کتابخانه­اي بوده که براي هر يک از روش­ها ابزار خاصي از قبيل: پرسشنامه، نقشه و جداول آماري استفاده شده است. نتايج اين پژوهش نشان مي‌دهد که، بین شهر مهرستان و حوزه پیرامونی روستایی به واسطه وجود عواملی همچون حضور مالکان ساکن شهر و غالب بودن نظام مبادله مبتنی بر واسطه­گری یک نوع رابطه غیرمکمل و ناسالم به صورت سلطه شهر مهرستان بر حوزه پیرامونی روستایی حاکم است.

واژگان کليدي: سلطه، روابط شهر و روستا، تولید و بازاریابی خرما، روستاهای بخش مرکزی شهرستان مهرستان

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                      صفحه  

فصل اول

کلیات پژوهش

1-1- بیان مسئله و ضرورت تحقیق   1

2-1- سؤالات تحقیق   2

3-1-فرضيات تحقیق   2

4-1-اهداف تحقیق   2

5-1-روش تحقیق   2

1-5-1- جامعه آماری و روش نمونه گیری   2

1-1-5-1 جامعه آماری   2

2-1-5-1- روش نمونه گیری و حجم نمونه   3

3-5-1- روش تحقیق   6

6-1- روش جمع آوری داده ها   6

7-1- فرایند انجام تحقیق   6

8-1- تعریف مفاهیم و کلید واژه های تحقیق   8

1-8-1- مفهوم روستا   8

2-8-1- مفهوم روابط شهر و روستا   8

4-8-1- مفهوم سلطه   9

9-1- پیشینه تحقیق   9

1-9-1- کتابها:   9

2-9-1- مقالات:   10

3-9-1- پایان نامه ها:   14

فصل دوم

  مبانی نظری

1-2- نظریه، مدلها و رویکردهای پایه. 19

1-1-2- نظریه مکان مرکزی. 19

2-1-2- نظریه سرمایه داری بهره بری . 22

3-1-2- نظریه قطب رشد. 27

2-2- رویکردهای مرتبط با روابط شهر و روستا. 29

1-2-2- رویکرد مرکز - پیرامون. 29

2-2-2- رویکرد توسعه اگروپلیتن. 31

3-2-2- رویکرد کارکردهای شهری در توسعه روستایی. 32

4-2-2- رویکرد شبکه منطقه ای . 34

3-2- رویکرد نظری حاکم بر تحقیق و مدل مفهومی. 40

فصل سوم

بستر طبیعی و اجتماعی-اقتصادی

1-3- موقعیت و وسعت. 43

2-3- ساختار محیطی- اکولوژیکی. 45

1-2-3- ساختار زمین. 45

2-2-3-  اشکال ناهمواری. 46

3-2-3- وضعیت آب و هوا. 51

1-3-2-3- گرما. 53

2-3-2-3- وضعیت بارش. 55

1-3-2-3- منحني آمبروترميک. 59

4-3-2-3- طبقه بندي اقليمي. 59

5-3-2-3- وضعیت باد. 60

4-2-3- بررسی منابع آب. 61

5-2-3- بررسی خاک. 61

6-2-3- وضعیت پوشش گیاهی. 62

3-3- ویژگی های اجتماعی- اقتصادی  بخش مرکزی. 63

1-3-3- سابقه سکونت و فعالیت در محدوده مورد بررسی. 64

2-3-3- مقايسه جمعيتي و سكونتگاهي بخش مركزي در استان و شهرستان   65

3-3-3- تعداد، توزیع و تراکم نسبی جمعیت بخش مرکزی شهرستان مهرستان   66

4-3-3- پراکنش روستاها بخش مرکزی در ردههای جمعیتی بر اساس خانوار   67

5-3-3- ساختار جنسی و سنی جمعیت. 70

6-3-3- روند تحولات خانوارهای روستایی بخش مرکزی. 71

7-3-3- روند تحولات جمعیتی روستاهای  بخش مرکزی. 72

8-3-3- بررسی ابعاد خانوار. 74

9-3-3- سواد و آموزش. 74

10-3-3- وضعیت اشتغال و بار تکفل. 75

11-3-3- ساختار اقتصادی بر اساس فعالیت در بخش عمده اقتصادی   76

12-3-3- بررسی وضعیت کشاورزی. 78

1-12-3-3- زراعت. 79

2-12-3-3- دامداری. 82

3-12-3-3- باغداری. 83

11-3-3- وضعیت خدمات و امکانات موجود در بخش مرکزی...... 80

4-3- جمع بندی. 93

فصل چهارم

مکانیسم­های موثر بر روابط شهر و روستا

مقدمه:. 96

1-4- انواع روابط و عناصر برقراری روابط:. 96

2-4- ویژگیهای اقتصادی –اجتماعی  جامعه نمونه تحقیق:. 97

1-2-4- ویژگیهای جامعه نمونه تحقیق در سطح خانوار:. 97

1-1-2-4- بعد خانوار:. 97

2-1-2-4- ساختار سنی:. 98

3-1-2-4-  وضع سواد و تحصیلات:. 100

3-4- ویژگیهای تولیدی خانوارها:. 101

1-3-4- زراعت:. 102

1-3-4- باغداری:. 103

1-3-4- دامداری:. 103

4-4- روابط شهر و روستا بر اساس کارکردهای وضع موجود:. 104

1-4-4- روابط اقتصادی شهر و روستا:. 105

1-1-4-4- روابط و مناسبات تولیدی:. 105

2-1-4-4- مالکین ساکن شهر:. 107

1-2-1-4-4- شیوه اداره اراضی مالکین ساکن شهر:. 111

3-1-4-4- روابط پولی و نظام اعتباری روستاییان برای تولید محصولات کشاورزی. 114

2-1-4-4- جریان کالا و تولیدات و مکانیسم بازار:. 114

1-4-4- روابط اداری-سیاسی و خدماتی شهر و روستا:. 120

1-1-4-4- توزیع فضایی و روابط پشتیبانی -ترویجی:. 121

5-4- جمع بندی:. 125

فصل پنجم

جمعبندی، نتیجه گیری، آزمون فرضیات و پیشنهادات

1-5-جمع بندی. 128

2-5- آزمون فرضیات:. 130

3-5- نتیجه گیری:. 135

4-5- پیشنهادات:. 138

منابع و ماخذ. 139

ضمایم. 142

فهرست جداول

عنوان                                                                                                           صفحه

جدول شماره 1-1: طبقه بندی نقاط روستایی بخش مرکزی بر اساس فاصله از شهر زابلی. 3

جدول شماره 2-1: وضعیت پراکندگی تعداد روستای مورد بررسی و خانوارهای نمونه. 4

جدول شماره1-2: پیوندها و وابستگیهای شهر و روستا. 36

جدول شماره 1-3 : طبقه بندي ارتفاعی بخش مرکزی شهرستان مهرستان   47

جدول شماره2-3: طبقه بندي شيب بخش مرکزی شهرستان مهرستان. 49

جدول شماره 3-3: موقعیت طبیعی سکونتگاههای روستایی بخش مرکزی شهرستان مهرستان. 51

جدول شماره4-3: میانگین درجه حرارت شهرستان مهرستان از 1986 تا 2005   55

جدول شماره5-3: میانگین بارش شهرستان مهرستان از 1986 تا 2005. 58

جدول شماره 6-3: ضريب دو مارتن. 60

جدول شماره 7-3: سرعت و جهت غالب باد در ایستگاه سراوان. 60

جدول شماره 8-3 : مقایسه استانی شهرستان مهرستان بر حسب تعداد شهر، بخش، دهستان و روستا در سال 1390. 65

جدول شماره 9-3: تقسیمات شهرستان مهرستان بر حسب شهر، بخش، دهستان و روستا در سال 1390. 66

جدول شماره10-3 : توزیع جمعیت شهری و روستایی بخش مرکزی شهرستان مهرستان 1390. 66

جدول شماره 11-3 : پراکنش جمعیت و تراکم نسبی  بخش مرکزی شهرستان مهرستان به تفکیک دهستان 1390. 67

جدول شماره12-3: ردههای جمعیتی سکونتگاههای روستایی بخش مرکزی شهرستان سال1390. 68

جدول شماره 13-3: گروه هاي سني به تفکيک جنس در بخش مرکزی سال 1390   70

جدول شماره 14-3: تعداد خانوار بخش مرکزی طي سال‌هاي 13655- 1390   72

جدول شماره 15-3: تعداد جمعیت  بخش مرکزی طي سال‌هاي 1375- 1390. 73

جدول شماره 16-3: تحولات بعد خانوار بخش مرکزی به تفکیک دهستان طي سال‌هاي 1375- 1390. 74

جدول شماره 17-3 : وضعیت سواد و آموزش در بخش مرکزی به تفکیک جنس و دهستان طي سال‌هاي 1390. 75

جدول شماره 18-3 : وضعیت شاخص های اشتغال در بخش مرکزی به تفکیک دهستان طي سال‌هاي 1390. 76

جدول شماره 19-3: توزیع شاغلان در بخشهای عمده اقتصادی بخش مرکزی شهرستان مهرستان در سال 1390. 77

جدول شماره 20-3: تعداد بهره بردار و مساحت زمینهای زراعی. 79

جدول شماره 21-3: تعداد بهره بردار و مساحت زمینهای زراعی آبی   79

جدول شماره 22-3: تعداد بهره بردار و مساحت زمینهای زراعی دیم   80

جدول شماره 23-3: سطح كاشت، ميزان توليد و عملکرد در هکتار محصولات زراعي شهرستان مهرستان در سال 1392. 81

جدول شماره 24-3: تعداد بهره برداريهاي داراي دام و تعداد دام آن‌ها   82

جدول شماره 25-3: تعداد بهره برداريهاي دام كوچك و تعداد دام آن‌ها. 83

جدول شماره 3-3: موقعیت طبیعی سکونتگاههای روستایی بخش مرکزی شهرستان مهرستان. 51

جدول شماره4-3: میانگین درجه حرارت شهرستان مهرستان از 1986 تا 2005   55

جدول شماره5-3: میانگین بارش شهرستان مهرستان از 1986 تا 2005. 58

جدول شماره 6-3: ضريب دو مارتن. 60

جدول شماره 7-3: سرعت و جهت غالب باد در ایستگاه سراوان. 60

جدول شماره 8-3 : مقایسه استانی شهرستان مهرستان بر حسب تعداد شهر، بخش، دهستان و روستا در سال 1390. 65

جدول شماره 9-3: تقسیمات شهرستان مهرستان بر حسب شهر، بخش، دهستان و روستا در سال 1390. 66

جدول شماره 26-3: بهره برداريهاي داراي گاو و گوساله و تعداد دام. 83

جدول شماره 27-3: تعداد و مساحت بهره برداريهاي با زمين باغي. 84

جدول شماره28-3: سطح بارو و غیر بارو(هکتار) و ميزان توليد(کیلوگرم) محصولات باغی شهرستان مهرستان در سال 1392. 85

جدول شماره 29-3 : خدمات زیربنایی و تعداد روستاهای برخوردار بخش مرکزی به تفکیک دهستان سال 1390. 87

جدول شماره 30-3 : خدمات اداری -سیاسی و تعداد روستاهای برخوردار بخش مرکزی به تفکیک دهستان سال 1390. 88

جدول شماره 31-3: خدمات بهداشتی-درمانی و تعداد روستاهای برخوردار بخش مرکزی به تفکیک دهستان سال 1390. 89

جدول شماره 32-3: خدمات آموزشی و تعداد روستاهای برخوردار بخش مرکزی به تفکیک دهستان سال 1390. 90

جدول شماره 33-3 : خدمات تجاری-بازرگانی و فرهنگی و تعداد روستاهای برخوردار بخش مرکزی به تفکیک دهستان سال 1390. 91

جدول شماره 34-3: خدمات پشتیبانی-ترویجی و تعداد روستاهای برخوردار بخش مرکزی به تفکیک دهستان سال 1390. 92

جدول شماره 35-3: خدمات ارتباطی و تعداد روستاهای برخوردار بخش مرکزی به تفکیک دهستان سال 1390. 93

جدول1-4: طبقه بندی خانوارهای نمونه تحقیق. 98

جدول 2-4: توزیع سنی سرپرستان خانوار جامعه نمونه. 99

جدول 3-4: وضعیت سواد سرپرستان خانوار جامعه نمونه. 100

جدول 4-4: وضعیت اشتغال خانوار جامعه نمونه. 101

جدول 5-4: میانگین برداشت تولیدات زراعی خانوارهای نمونه. 103

جدول 6-4: میانگین برداشت تولیدات زراعی خانوارهای نمونه. 103

جدول 7-4: میانگین تعداد دام خانوارهای نمونه. 104

جدول 8-4: مقدار زمین زراعی و باغی در اختیار خانوارهای نمونه و نوع مالکیت آنها. 106

جدول 9-4: شیوه بهرهبرداری و میزان زمین در اختیار مالکین ساکن شهر   108

جدول 10-4: تعداد مالک ساکن شهر در روستاهای نمونه و شیوه بهرهبرداری آنها. 111

جدول 11-4: نحوه فروش مازاد تولیدی خانوارهای نمونه. 115

جدول 12-4: نحوه فروش مازاد تولیدی محصولات باغی خانوارهای نمونه به تفکیک روستا. 116

جدول 13-4: مکانهای اصلی تامین نیازهای اساسی خانوارهای نمونه (به درصد). 121

 فهرست نقشه­ها

عنوان                                                                                                           صفحه

نقشه 1-1: پراکندگی روستاهای نمونه بخش مرکزی شهرستان مهرستان   5

نقشه شماره1-3: موقعیت بخش مرکزی در شهرستان، استان و کشور. 44

نقشه شماره 2-3: توپوگرافی و پراکنش فضایی سکونتگاههای روستایی بخش مرکزی. 48

نقشه شماره 3-3: طبقات شیب و پراکنش سکونتگاههای بخش مرکزی شهرستان مهرستان. 50

نقشه شماره 4-3: وضعیت توپوگرافی شهرستان مهرستان در مقایسه با شهرستانهای مجاور. 52

نقشه شماره 5-3: پراکنش فضایی طبقات جمعیتی سکونتگاههای روستایی بخش مرکزی شهرستان مهرستان. 69

نقشه شماره 1-4: پراکنش فضایی روستاهای نمونه دارای مالک ساکن شهر   110

نقشه شماره 2-4: پراکنش فضایی شیوه بهرهبرداری در روستاهای نمونه دارای مالک ساکن شهر. 112

نقشه شماره 2-4: مکان فروش مازاد محصولات باغی خانوارهای نمونه به تفکیک روستا. 118

نقشه4-4: پراکنش فضایی و مراجعات پشتیبانی-ترویجی روستاهای نمونه   124

فهرست نمودارها

عنوان                                                                                                        صفحه

نمودار 1 -3: ميانگين ماهيانه درجه حرارت هواي ايستگاه سراوان طي سالهاي 2005-1986. 54

نمودار 2-3: ميانگين ماهيانه بارش ايستگاه سراوان طي سالهاي 2005-1986. 56

نمودار 3-3: پراکندگی فصلی بارش در شهرستان سراوان. 57

نمودار 4-3: منحنی آمبروترمیک بر اساس دادههای دما و بارش ایستگاه سراوان. 59

نمودار 5-3 : هرم سني جمعيت بخش مرکزی سال 1390. 71

نمودار 6-3 : تعداد خانوار بخش مرکزی از سال 1375-1390. 72

نمودار 7-3 : تحولات جمعیتی بخش مرکزی از سال 1375-1390. 73

نمودار 8-3: توزیع شاغلان در بخشهای عمده اقتصادی بخش مرکزی شهرستان مهرستان در سال 1390. 78

نمودار1-4: وضعیت تعداد خانوارهای نمونه تحقیق. 98

نمودار 2-4: توزیع سنی سرپرستان خانوار جامعه نمونه. 99

نمودار 3-4: وضعیت سواد سرپرستان خانوار جامعه نمونه. 100

نمودار 4-4: وضعیت اشتغال خانوار جامعه نمونه. 102

نمودار 5-4: مقدار زمین زراعی در اختیار خانوارهای نمونه. 106

نمودار 6-4: مقدار زمین باغی در اختیار خانوارهای نمونه. 107

نمودار7-4: مساحت زمینهای زراعی در اختیار مالکین ساکن شهر. 109

نمودار7-4: مساحت زمینهای باغی در اختیار مالکین ساکن شهر. 109

نمودار 8-4: محل فروش مازاد محصولات زراعی خانوارهای نمونه. 117

نمودار 9-4: محل فروش مازاد محصولات باغی خانوارهای نمونه. 117

فهرست اشکال

عنوان                                                                                                         صفحه

 شکل 1-1: فرایند انجام تحقیق. 7

شکل شماره 1-2: مدل مفهومی تحقیق بر اساس رویکرد حاکم بر تحقیق   41Error! Bookmark not defined.

شکل 1-5: روابط بین یافته های تحقیق در راستای تایید فرضیه اول   132

شکل 2-5: روابط بین یافته های تحقیق در راستای تایید فرضیه دوم   134