چکیده

برخورداري از فضا، امكانات و سرانه‌هاي فرهنگي، تفريحي و ورزشي از جمله حقوق شهروندي به‌شمار رفته و در عصري كه از آن تحت عنوان "تمدن فراغت" نام برده مي‌شود برنامه‌ريزي به منظور بهينه‌سازي نحوه گذران اوقات فراغت گروه‌ها و قشرهاي مختلف مردم امري ضروري و اجتناب ناپذير محسوب مي‌گردد.سنجش نيازهاي گروه هدف كه معمولاً از آن تحت عنوان  نيازسنجي، ياد مي‌شود يكي از نخستين مراحل در روند برنامه‌ريزي به شمار رفته و فرآيندي است كه فاصله و شكاف بين "وضع موجود" و "وضع مطلوب" را شناسايي نموده و سپس در قالب نيازها اولويت بندي مي‌كند. در فرآيند نيازسنجي و تعيين نيازها كليه گروه‌هاي ذي‌نفع مشاركت نموده و "برنامه ريزي از پايين به بالا" از قوه به فعل در آمده و جامه عمل مي‌پوشد.

تجربه‌هاي جهاني نشان مي‌دهد كه از 1980 ميلادي به بعد در برنامه‌هاي توسعه و همچنين توسعه شهري توجه فزاينده‌اي به رويكرد مشاركتي، صورت گرفته تا جايي كه در حال حاضر مشاركت شهري رمز موفقيت طرح‌هاي توسعه شهري و يكي از معيارهاي عملكرد مديريت شهري و اركان آن (شهرداري‌ها و شوراي شهر) به شمار مي‌رود.

1

اطلاعات موجود از آن حكايت دارد كه در گذشته بسياري از طرح‌هاي توسعه محله‌اي بدون انجام پروژه‌هاي نيازسنجي و مشاركت صاحبنظران و ساكنين محله در تعيين نيازهاي محله، تهيه و به مورد اجرا گذاشته شده و نتيجه حاصله از آن موازي كاري، ايجاد فرصت‌هاي دسترسي ناعادلانه به امكانات و فضاهاي اجتماعي، فرهنگي در سطح محله‌هاي مختلف و بالاخره تهيه و اجراي طرح‌هاي توسعه ناسازگار با مقتضيات و ملاحظات فرهنگي- اجتماعي محله بوده كه معمولاً مورد استقبال ساكنين محله قرار نمي‌گرفت. آينده‌نگري و پيش بيني تحولات از نيازهاي اساسي برنامه ريزان و مديران است. ساکنين مورد مصاحبه مهمترين فايده و نتيجه حاصل از مشارکت ساکنين در اجراي پروژه‌هاي نيازسنجي و تعيين نيازهاي محله را افزايش نرخ مشارکت محله‌اي و تقويت احساس تعلق به محله و بالاخره تهيه طرح‌هاي محله بر اساس نيازهاي واقعي ذکر نموده‌اند.

به اعتقاد آنان مشارکت فعالانه ساکنين در فرايند تهيه، اجرا و بهره‌برداري از طرح‌هاي توسعه محله، مستلزم جلب اعتماد ساکنين محله از طريق عمل کردن به وعده‌هاي داده شده مي‌باشد و تحقق وعده‌هاي داده شده اعتماد ساکنين محله را به سازمان‌هاي دست اندرکار تهيه و اجراي طرح‌هاي توسعه محله جلب نموده و جلب اعتماد ساکنين به مشارکت خودانگيخته مردمي در سطح محله منجر مي‌گردد.

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                    صفحه

چکیده................................................................................................................................1

فصل اول :كليات...............................................................................................................3

1-1- طرح و بيان مساله. 4

1-2- سوالات و فرضیات تحقیق. 7

1-3- ضرورت و اهميت بررسي. 7

1-4- اهداف بررسي. 8

1-5- روش شناسي بررسي. 8

1-5-1- نوع روش بررسي. 8

1-5-2-روش يا تکنيک. 8

1-5-3- جامعه آماري. 9

1-5-4- روش نمونه گيری و تعيين حجم. 10

1-5-5- تكنيك‌هاي جمع آوري اطلاعات. 10

1-5-6- داده‌پردازي. 11

1-6- مشکلات تحقيق. 11

1-7- محدویت های تحقيق. 11

فصل دوم : مباني نظري و تحقيقات تجربي پيشين.................................................................13

2-1- شهر. 15

2-1-1-انواع شهر. 15

2-1-2-شهر و فضاهای فرهنگی. 17

2-1-3-فضاهای فرهنگی و اوقات فراغت. 18

2-1-4-فضاهای فرهنگی و نيازهای جامعه. 20

2-1-5- فعاليتها و نيازهاي فرهنگي،ورزشي و تفريحي   22

2-2- شهروند. 24

ت

2-2-1-حقوق شهروندی. 25

عنوان                                                                                                    صفحه

2-3- مبانی نظری. 25

2-3-1-نظريه مشارکت اجتماعی. 26

2-3-2-نظريه يادگيری اجتماعی. 27

2-3-3- نظريه‌ مبادله اجتماعي . 28

2-3-3- نظريه‌ مبادله اجتماعي . 28

2-4- نيازسنجي. 29

2-4-1-اصول نيازسنجي. 30

2-4-2- روش ها و ابزارهاي سنجش نيازها. 34

2-4-3- فنون نيازسنجي. 35

2-5- روش دلفي. 37

2-5-1-پيشينه. 37

2-5-2-تعاريف و برداشتها. 39

2-5-3-اهداف و کاربردها. 40

2-6- پيشينه تجربي. 41

2-7- نتيجه. 44

فصل سوم : شناخت وضع موجود محله‌هاي تحت پوشش منطقه يك شهرداري....................47

3-1- تهران. 49

3-1-1-تاريخچه تهران. 50

3-1-2-شرايط اقليمي. 53

3-1-3- جاذبه های گردشگری. 55

3-1-4- جغرافيای طبيعي. 56

3-1-5- شبکه حمل و نقل . 57

3-1-6- موقعيت جغرافيايي. 60

3-1-7- جغرافيای انساني. 60

3-2- منطقه يك در يك نگاه. 65

3-3- تاريخچه منطقه. 67

ث

3-4- سرانه امكانات اجتماعي- فرهنگي منطقه يك بر حسب محله  70

عنوان                                                                                                    صفحه

3-4-1- سرانه آموزشي منطقه يك بر حسب محله‌هاي مختلف  70

3-4-2- سرانه ورزشي موجود در منطقه برحسب محله‌هاي مختلف  73

3-4-3- سرانه تفريحي منطقه يك بر حسب محله‌هاي مختلف  76

3-4-4- سرانه فضاي سبز منطقه يك بر حسب محله‌هاي مختلف  79

فصل چهارم : يافته هاي تحقيق...........................................................................................85

4-1-روش شناسي يا متدولوژی. 87

۴-1-۱- روش تجربي. 88

۴-2-۱- روش استنتاجی. 88

4-2-روش ahp. 89

۴-3- مشخصات جمعيت شناختي ساکنين نمونه محله‌هاي منطقه يک شهرداري تهران. 90

۴-3-1- سمت پاسخگو در خانوار. 90

۴-3-2- ترکيب جنسي. 90

۴-3-3- ترکيب سني. 90

۴-3-4-وضع سواد و ميزان تحصيل. 91

۴-3-5- وضع فعاليت. 92

4-3-6- وضع تاهل. 92

4-3-7- مدت زمان سکونت در محله. 93

۴-1-8– احساس تعلق به محله. 93

۴-1-9- علت عدم احساس تعلق و دلبستگي به محله. 94

۴-4- بررسي نظرات ساکنين محله. 95

۴-4-1- مرجع تعيين نيازهاي محله. 95

۴-4-2- لزوم مشارکت ساکنين محله در تعيين نيازهاي محله  95

۴-4-3- علل لزوم مشارکت ساکنين در تعين نيازهاي محله  96

۴-4-4- راه‌حل‌هاي ارائه شده به منظور مشارکت فعالانه ساکنين در تهيه، اجرا و بهره‌برداري از طرح‌هاي توسعه محله. 96

4-4-5- امکانات فرهنگي موجود در محله از ديدگاه ساکنين  97

ج

۴-4-6- امکانات ورزشي موجود در محله از ديدگاه ساکنين  98

عنوان                                                                                                   صفحه

۴-4-7- امکانات تفريحي موجود در محله از ديدگاه ساکنين  99

۴-4-8- امکانات آموزشي موجود در محله از ديدگاه ساکنين  100

۴-5- نيازهای محلات شهرداری . 100

4-5-1- نيازهاي فرهنگي محله نياوران. 100

4-5-2- نيازهاي ورزشي محله نياوران. 101

4-5-3- نيازهاي آموزشي محله نياوران. 101

4-5-4- نيازهاي فرهنگي حصار بوعلي. 101

4-5-6- نيازهاي ورزشي محله حصار بوعلي. 102

4-5-7- نيازهاي تفريحي حصار بوعلي. 102

4-5-8- نيازهاي آموزشي محله حصار بوعلي. 102

4-5-9- آموزش در زمينه وظايف شهروندي. 103

۴-5-10- زمينه‌هاي آموزش وظايف شهروندي. 104

۴-5-11- وجود شوراياري در محله. 105

۴-5-12- هدف از ايجاد شوراياري. 106

۴-5-13- طرح‌هاي پيشنهادي به منظور بهبود وضع محله  106

۴-5-14- مهمترين مشکلات محله. 107

۴-5-15- تمايل ساکنين به مشارکت براي رفع مشکلات محله  108

۴-6 نيازسنجي و تعيين نيازهاي محله‌هاي نياوران و حصاربوعلی منطقه يک شهرداري. 109

۴-6-1- نيازهاي فرهنگي محله. 110

۴-6-2- نيازهاي ورزشي محله. 111

۴-6-3- نيازهاي تفريحي محله. 112

۴-6-4- نيازهاي آموزشي محله. 113

فصل پنجم : نتيجه گيري و ارائه راه کارها........................................................................114

۵- ۱- نتیجه وخلاصه يافته های تحقيق. 116

۵-2- راه‌کارها و مستندات. 120

چ

عنوان                                                                                                   صفحه

کتاب‌نامه..........................................................................................................................121

پيوست‌ها..........................................................................................................................126

ح

فهرست نمودارها:

شماره                          عنوان                                                              صفحه

نمودار شماره 1- سرانه آموزشي موجود منطقه يک شهرداري بر حسب محله  72

نمودار شماره 2- سرانه ورزشي موجود منطقه يک شهرداري بر حسب محله  75

نمودار شماره ۳- سرانه تفريحي موجود منطقه يک شهرداري بر حسب محله  78

نمودار شماره ۴- سرانه فضاي سبز موجود منطقه يک شهرداري بر حسب محله  81

نمودار شماره 5- آموزش ساکنين مورد مصاحبه محله هاي منطقه يک شهرداري در زمينه وظايف شهروندي. 103

نمودار شماره 6- زمينه‌هاي آموزش وظايف شهروندي به ساکنين نمونه محله‌هاي منطقه يک شهرداري تهران. 104

نمودار شماره 7- وجود شوراياري در محله مسکوني ساکنين نمونه محله‌هاي منطقه يک شهرداري تهران. 105

نمودار شماره 8- تمايل ساکنين نمونه محله‌هاي منطقه يک شهرداري تهران به مشارکت در رفع مشکلات محله. 108

نمودار شماره 9- نيازهاي فرهنگي محله از ديدگاه شوراياران محله‌هاي منطقه يک شهرداري تهران. 110

نمودار شماره 10- نيازهاي ورزشي محله‌هاي تحت پوشش منطقه يک شهرداري از ديدگاه شورا ياران. 111

نمودار شماره 11- مهمترين نيازهاي تفريحي محله‌هاي تحت پوشش منطقه يک شهرداري تهران از ديدگاه شوراياران. 112

نمودار شماره 12- نيازهاي آموزشي محله‌هاي تحت پوشش منطقه يک شهرداري تهران از ديدگاه شوراياران. 113

خ

 
فهرست جداول :

شماره                     عنوان                                                            صفحه

جدول شماره 1- تعداد نمونه به تفكيك محله. 10

جدول شماره 2- سرانه آموزشي موجود منطقه يك شهرداري به تفكيك محله....................................71

جدول شماره 3- سرانه ورزشي موجود منطقه يك شهرداري به تفكيك محله  73

جدول شماره 4- سرانه تفريحي موجود منطقه يك شهرداري به تفكيك محله  76

جدول شماره 5- سرانه فضاي سبز موجود منطقه يك شهرداري به تفكيك محله  79

جدول شماره ۶- سمت پاسخگويان در خانوار. 90

جدول شماره ۷- ترکيب جنسي ساکنين نمونه  محله‌هاي تحت پوشش منطقه يک شهرداري تهران. 90

جدول شماره ۸- ترکيب سني ساکنين نمونه  محله‌هاي تحت پوشش منطقه يک شهرداري تهران. 91

جدول شماره ۹- وضع سواد و ميزان تحصيل ساکنين نمونه  محله‌هاي منطقه يک شهرداري تهران. 91

جدول شماره ۱0- وضع فعاليت ساکنين نمونه  محله‌هاي تحت پوشش منطقه يک شهرداري تهران. 92

جدول شماره ۱1- وضع تأهل ساکنين نمونه  محله‌هاي منطقه يک شهرداري تهران. 92

جدول شماره ۱2- مدت زمان سکونت ساکنين مورد مصاحبه در محله مسکوني  93

جدول شماره ۱3- احساس تعلق ساکنين مورد مصاحبه در  محله‌هاي منطقه يک شهرداري به محله مسکوني خود. 94

جدول شماره ۱4- علت عدم احساس تعلق و دلبستگي ساکنين نمونه محله‌هاي منطقه يک شهرداري به محله مسکوني خود. 94

جدول شماره ۱5- مرجع تعيين نيازهاي محله از ديدگاه ساکنين نمونه محله‌هاي منطقه يک شهرداري تهران. 95

جدول شماره ۱6- ضرورت مشارکت ساکنين محله در تعيين نيازهاي محله از ديدگاه ساکنين نمونه محله‌هاي منطقه يک شهرداري تهران. 96

جدول شماره ۱7- علل لزوم مشارکت ساکنين در تعيين نيازهاي محله از ديدگاه ساکنين نمونه محله‌هاي منطقه يک شهرداري تهران. 96

جدول شماره 18- راه‌حل‌هاي ارائه شده جهت مشارکت فعالانه ساکنين در تهيه، اجرا و بهره‌برداري از  طرح‌هاي توسعه محله از ديدگاه ساکنين مورد مصاحبه. 97

د

جدول شماره 19- امکانات فرهنگي موجود در محله از ديدگاه ساکنين نمونه در محله‌هاي منطقه يک شهرداري تهران. 98

شماره                     عنوان                                                            صفحه

جدول شماره ۲0- امکانات ورزشي موجود در محله از ديدگاه ساکنين نمونه در محله‌هاي منطقه يک شهرداري تهران. 99

جدول شماره ۲1- امکانات تفريحي در محله از ديدگاه  ساکنين نمونه در محله‌هاي منطقه يک شهرداري تهران. 99

جدول شماره ۲2- امکانات موجود در محله از ديدگاه  ساکنين محله‌هاي منطقه يک شهرداري تهران. 100

جدول شماره 23 - نيازهاي فرهنگي محله نياوران. 100

جدول شماره 24- نيازهاي ورزشي محله نياوران. 101

جدول شماره 25- نيازهاي آموزشي محله نياوران. 101

جدول شماره 26 - نيازهاي ورزشي محله حصار بوعلي. 102

جدول شماره 27 – نيازهاي تفريحي محله حصار بوعلي. 102

جدول شماره 28- نيازهاي آموزشي محله حصار بوعلي. 103

جدول شماره 29- آموزش وظايف شهروندي ساکنين  تحت پوشش منطقه يک شهرداري به وسيله شهرداري منطقه. 103

جدول شماره 30- زمينه‌هاي آموزش وظايف شهروندي به  ساکنين نمونه محله‌هاي منطقه يک شهرداري تهران. 104

جدول شماره 31- وجود شوراياري در محله مسکوني  ساکنين نمونه محله‌هاي منطقه يک شهرداري تهران. 105

جدول شماره 32- هدف از ايجاد شوراياري از ديدگاه ساکنين مورد مصاحبه محله‌هاي منطقه يک شهرداري تهران. 106

جدول شماره 33- طرح‌هاي پيشنهادي به وسيله ساکنين نمونه محله‌هاي منطقه يک شهرداري  تهران به منظور بهبود وضع محله آنان. 107

جدول شماره 34- مهمترين مشکلات محله ساکنين مورد مصاحبه  در محله‌هاي منطقه يک شهرداري تهران. 107

جدول شماره 35- تمايل ساکنين به مشارکت براي رفع مشکلات محله  108

جدول شماره 36- نيازهاي فرهنگي محله از ديدگاه شوراياران محله‌هاي  منطقه يک شهرداري. 110

جدول شماره 37- نيازهاي ورزشي محله‌هاي تحت پوشش منطقه يک شهرداري از ديدگاه شوراياران. 111

ذ

جدول شماره 38- مهمترين نيازهاي تفريحي محله‌هاي تحت پوشش منطقه يک شهرداري تهران از ديدگاه شوراياران. 112

شماره                     عنوان                                                            صفحه

جدول شماره 39- نيازهاي آموزشي محله‌هاي تحت پوشش  منطقه يک شهرداري تهران از ديدگاه شوراياران. 113