چکیده

مهمترین معیار برای تحلیل وضعیت عدالت فضایی در شهر چگونگی توزیع تسهیلات و خدمات شهری است و میزان و چگونگی توزیع تسهیلات می تواند نقش مؤثری در جابجایی فضایی جمعیت و تغییرات جمعیتی در مناطق شهری داشته باشد. این پژوهش با هدف تحلیل عدالت فضایی در نقاط شهری گرگان با تأکید بر تسهیلات عمومی شهری وبررسی رابطه ی بین توزیع تسهیلات و جمعیت، 13 نوع از تسهیلات عمومی را مورد بررسی قرار داده است.روش تحقیق از نوع توصیفی، تحلیلی و کاربردی بوده و جمع آوری اطلاعات به روش کتابخانه ای و با استفاده از ابزار پرسشنامه و جمع آوری داده ها با مراجعه به سازمانها و ادارات مربوطه انجام شده است. در تحلیل داده ها نیز روشهای AHP، ضریب موران، آماره عمومی G و روش دو متغیره ی موران در محیط نرم افزارهای GIS وGeo DA به کار برده شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد دسترسی به تسهیلات عمومی شهری در شهر گرگان در نواحی مرکزی و محلات قدیمی شهر بیشتر و نواحی حاشیه ای از کمترین دسترسی برخوردار می باشند. همچنین نتایج حاصل از ضریب موران و آماره ی عمومی G بیانگر این نکته است که توزیع تسهیلات از نوع خوشه ای و با تمرکز بالاست یعنی نواحی که دارای تراکم تسهیلات می باشد در مجاورت هم واقع شده اند. برای بررسی رابطه ی بین تراکم جمعیت و تراکم تسهیلات عمومی از ضریب موران دو متغیره استفاده شد که نتایج حاکی از رابطه ی ضعیف بین تراکم جمعیت و تسهیلات عمومی است در واقع    می توان گفت توزیع تسهیلات بر پایه ی جمعیت در شهر گرگان عادلانه نیست.

واژگان کلیدی: عدالت فضایی، تسهیلات عمومی شهری، شهر گرگان، AHP

فهرست

 عنوان                                                                      صفحه

فهرست مطالب...............................................................................................................أ-ز

فهرست جداول.............................................................................................................ح-ط                                     

فهرست اشكال و نمودار ...................................................................................................ي

فهرست نقشه ها...........................................................................................................ك-ل               

فصل اول: کلیات تحقیق........................................................................

چكيده..................................................................................................................................

مقدمه..................................................................................................................................2

1-1-بیان مسئله..................................................................................................................4

1-2-سؤالات تحقیق...........................................................................................................6

1-3-فرضیه ی تحقیق.........................................................................................................6

1-4-سابقه ی تحقیق..........................................................................................................7

1-5-ضرورت تحقیق..........................................................................................................9

1-6-اهداف تحقیق...........................................................................................................10

1-7-روش انجام تحقیق...................................................................................................10

1-8-روش و ابزار گردآوری اطلاعات.............................................................................10

1-9-جامعه ی آماری و تعداد نمونه.................................................................................11

1-10-روش تجزیه و تحلیل اطلاعات..............................................................................11

1-11-تعریف واژگان.......................................................................................................12

عدالت فضایی................................................................................................................12

عنوان                                                                       صفحه

تسهیلات عمومی شهری................................................................................................12

شهر گرگان.....................................................................................................................12

فرایند تحلیل سلسله مراتبیAHP...................................................................................12

فصل دوم: ادبیات تحقیق.......................................................................

مقدمه...............................................................................................................................14

2-1-مفاهیم فضا، عدالت اجتماعی و عدالت فضایی........................................................15

2-1-1-فضا.....................................................................................................................15

2-1-1-1-فضا در جغرافیا...............................................................................................16

2-1-1-2-فضای شهری..................................................................................................18

2-1-2-عدالت.................................................................................................................20

2-1-2-1-عدالت جغرافیایی............................................................................................21

2-1-2-2-عدالت محیطی................................................................................................22

2-1-2-3-عدالت اجتماعی..............................................................................................23

2-1-2-4-عدالت اجتماعی و شهر...................................................................................25

2-1-2-5-عدالت اجتماعی و برنامه ریزی شهری.............................................................27

2-1-2-6-عدالت اجتماعی و رفاه اجتماعی.....................................................................28

2-1-2-7-عدالت اجتماعی و احساس سرزندگی.............................................................30

2-1-2-8-عدالت اجتماعی و توسعه پایدار.....................................................................31

2-1-3-عدالت فضایی.....................................................................................................33

2-1-3-1-عدالت فضایی شهری......................................................................................34

2-1-3-2-نابرابری فضایی و اجتماعی در شهرها.............................................................35

عنوان                                                                       صفحه

2-1-4-مکاتب شهری، جغرافیایی و عدالت اجتماعی.......................................................38

2-1-4-1-عدالت در یونان باستان...................................................................................38

2-1-4-2-عدالت اجتماعی و مکاتب شهری....................................................................40

2-1-4-3-عدالت اجتماعی و آنارشيسم...........................................................................40

2-1-4-4-عدالت اجتماعی و کارکردگرایان....................................................................41

2-1-4-5-عدالت اجتماعی و رادیکالیسم........................................................................42

2-1-4-6-عدالت اجتماعی و لیبرالیسم............................................................................44

2-2-تسهیلات شهری.......................................................................................................46

2-2-1-تسهیلات و خدمات عمومی شهری......................................................................46

2-2-2-تسهیلات شهری و عدالت فضایی........................................................................48

2-2-3-تسهیلات شهری و دسترسی.................................................................................49

2-2-4-کیفیت زندگی......................................................................................................51

2-2-4-1-کیفیت زندگی شهری......................................................................................52

2-2-4-2-کیفیت زندگی و عدالت اجتماعی....................................................................54

2-2-5-سیستم اطلاعات جغرافیایی..................................................................................55

2-2-6-فرایند تحلیل سلسله مراتبی..................................................................................56

2-2-7-خود همبستگی فضایی.........................................................................................57

جمع بندی.......................................................................................................................59

فصل سوم: معرفی محدوده ی مورد مطالعه............................................

مقدمه...............................................................................................................................61

3-1-تاریخچه..................................................................................................................62

عنوان                                                                       صفحه

3-1-1-شهر گرگان در دوره ی قبل از اسلام...................................................................62

3-1-2-شهر گرگان(استرآباد قدیم)در دوره پس از اسلام.................................................64

3-1-3-شهر گرگان در دوره معاصر.................................................................................64

3-2-خصوصیات جغرافیایی و اقلیمی شهر.......................................................................65

3-2-1-موقعیت جغرافیایی شهر.......................................................................................65

3-2-1-1-عوارض طبیعی................................................................................................66

3-2-2-توزیع شیب.........................................................................................................66

3-2-3-زمین شناسی........................................................................................................67

3-2-3-1-خصوصیات تکتونیکی زمین............................................................................67

3-2-4-خاک...................................................................................................................68

3-2-5-پوشش گیاهی......................................................................................................69

3-2-6-منابع آب.............................................................................................................69

3-2-6-1-منابع آبهای سطحی..........................................................................................69

3-2-6-2-منابع آبهای زیر زمینی.....................................................................................70

3-2-7-شرایط اقلیمی و آب و هوایی..............................................................................70

3-2-7-1-دمای هوا.........................................................................................................70

3-2-7-2-بارش............................................................................................................. 71

3-2-7-3-رطوبت...........................................................................................................72

3-2-7-4-سایر شرایط(تابش آفتاب، گرد و غبار)............................................................72

3-3-خصوصیات اقتصادی...............................................................................................73

3-3-1-وضعیت اشتغال و فعالیت....................................................................................73

3-4-خصوصیات جمعتی و اجتماعی...............................................................................75

3-4-1-خانوار و ترکیب آن.............................................................................................75

عنوان                                                                       صفحه

3-4-2-ترکیب سنی.........................................................................................................75

3-4-3-نسبت جنسی.......................................................................................................77

3-4-4-وضع سواد..........................................................................................................79

3-4-5-وضع مهاجرت.....................................................................................................81

3-5-الگوی توسعه...........................................................................................................82

3-6-بررسی سابقه ی تهیه ی طرح های شهری در شهر گرگان.........................................82

3-7-وضعیت کمی و کیفی کارکردهای مختلف شهری....................................................83

3-7-1-کاربری مسکونی..................................................................................................83

3-7-2-کاربری تجاری....................................................................................................84

3-7-3-کارکرد آموزشی..................................................................................................85

3-7-4-کارکرد فرهنگی...................................................................................................85

3-7-5-کارکرد مذهبی.....................................................................................................86

3-7-6-کارکرد ورزشی...................................................................................................87

3-7-7-کاربری بهداشتی- درمانی....................................................................................89

3-7-8-کارکرد اداری......................................................................................................90

3-7-9-کارکرد فضای سبز..............................................................................................91

جمع بندی.......................................................................................................................93

فصل چهارم: یافته های تحقیق...............................................................

مقدمه...............................................................................................................................95

4-1-تعیین میزان دسترسی نواحی شهر گرگان به تسهیلات عمومی...................................96

4-2-تحلیل سلسله مراتبی(AHP)....................................................................................98

عنوان                                                                       صفحه

4-2-1-آماده سازی و رقومی کردن لایه های اطلاعات مکانی وتهیه ی نقشه ی فواصل

......................................................................................................................................100

4-2-2-طبقه بندی مجدد نقشه ها بر اساس ارزشگذاری آنها..........................................104

4-2-2-1-تحلیل دسترسی به خدمات پستی..................................................................109

3-2-2-2-تحلیل دسترسی به جایگاه های سی ان جی و بنزین......................................111

4-2-4-تشکیل ماتریس مقایسه ی زوجی  و وزن دهی معیارها با استفاده از نرم افزار

AHP ..........................................................................................................................115

4-2-5-تعیین درجه ی سازگاری...................................................................................119

4-2-6-تلفیق معیارهای وزن گذاری شده و تهیه ی نقشه ی نهایی دسترسی به تسهیلات..... ..................................................................................................................................................121

4-3-خودهمبستگی فضایی............................................................................................123

4-3-1-ضریب موران....................................................................................................123

4-3-2-آماره ی عمومیG..............................................................................................125

4-3-3-ضریب دو متغیره ی موران................................................................................127

جمع بندی.....................................................................................................................130

فصل پنجم: جمع بندی، نتیجه گیری و ارائه ی پیشنهادات......................

5-1-آزمون فرضیه.........................................................................................................132

5-1-1-فرض اول..........................................................................................................132     

5-1-2-فرضیه ی دوم....................................................................................................133

5-2-نتیجه گیری............................................................................................................135

5-3-پیشنهادات.............................................................................................................138

منابع فارسی...................................................................................................................140

عنوان                                                                       صفحه

منابع لاتین......................................................................................................................148

Abstract.......................................................................................................................

فهرست جداول

عنوان                                                                       صفحه

 (3-1)وضعیت اشتغال جمعیت 10 ساله و بیشتر 1390.....................................................73

(3-2) شاغلان بر حسب جنس و گرههای عمده ی فعالیت سال 1390...............................74

(3-3)جمعیت شهر گرگان بر حسب سن و جنس، سال 1390...........................................76

(3-4)نسبت جنسی جمعیت شهر گرگان سال 1390........................................................78

(3-5)نسبت باسوادی جمعیت 6 ساله و بیشتر در سال 1390............................................80

(3-6)مهاجران وارد شده به شهر گرگان طی سالهای 1385 تا 1390 بر حسب سن و جنس .....                            

........................................................................................................................................81

 (3-7)طرح های توسعه ی شهری تهیه شده برای شهر گرگان..........................................83

(3-8)سرانه ی کاربری تجاری شهر گرگان......................................................................84

(3-9)سرانه ی کاربری فرهنگی شهر گرگان.....................................................................86

(3-10)سرانه ی کاربری مذهبی شهر گرگان.....................................................................87

(3-11)سرانه ی کاربری ورزشی شهر گرگان....................................................................88

(3-12)سرانه ی کاربری درمانی شهر گرگان....................................................................89

(3-13)سرانه ی کاربری اداری- انتظامی شهر گرگان.......................................................90

(3-14)سرانه ی کاربری فضای سبز شهر گرگان...............................................................91

(4-1)شعاع عملکرد هر یک از کاربریها..........................................................................104

(4-2) طبقه بندی تسهیلات عمومی بر مبنای شعاع عملکرد1..........................................106

(4-3) طبقه بندی تسهیلات عمومی بر مبنای شعاع عملکرد2..........................................106

(4-4) مطلوبیت دسترسی به نواحی شهر گرگان بر مبنای مساحت و درصد....................113

(4-5) مقیاس کمی برای مقایسه ی زوجی معیارها.........................................................116

(4-6) جدول مقایسه ی زوجی......................................................................................118

عنوان                                                                       صفحه

(4-7) اوزان اختصاص داده شده به هر یک از تسهیلات................................................119

 (4-8) مقدار RI پیشنهادی ساعتی.................................................................................120

 (4-9)میزان مطلوبیت نواحی شهر گرگان به لحاظ دسترسی به کلیه ی تسهیلات عمومی

.....................................................................................................................................122

فهرست اشکال و نمودار

عنوان                                                                       صفحه

(2-1)شكل انواع خودهمبستگي فضايي............................................................................58

 (3-1)نمودار بارش ماهیانه ی شهر گرگان.......................................................................71

 (3-2)جمعیت شهر گرگان بر حسب سن و جنس سال 1390...........................................77

(3-3)نسبت جنسی جمعیت شهر گرگان در سال 1390.....................................................79

(3-4)نمودار نسبت باسوادی جمعیت 6 ساله و بیشترسال 1390.......................................80

فهرست نقشه ها

عنوان                                                                       صفحه

 (3-1)مسیر دیوار تدافعی گرگان......................................................................................63

(3-2)موقعیت منطقه مورد مطالعه در کشور، استان و شهرستان.........................................65

 (3-3)كاربري هاي شهر گرگان در وضعيت موجود........................................................92

(4-1) توزیع فضایی تسهیلات عمومی شهر گرگان..........................................................97

(4-2) فاصله از دبستان..................................................................................................100

(4-3) فاصله از دبیرستان...............................................................................................100

(4-4) فاصله از مدارس راهنمایی..................................................................................101

(4-5) فاصله از بیمارستان..............................................................................................101

(4-6) فاصله از پارک....................................................................................................101

(4-7) فاصله از کتابخانه................................................................................................101

(4-8) فاصله از مجموعه های ورزشی...........................................................................102

(4-9) فاصله از کلانتریها...............................................................................................102

(4-10) فاصله از مساجد................................................................................................102

(4-11) فاصله از مراکز آتش نشانی...............................................................................102

(4-12) فاصله از مراکز پستی.........................................................................................103

(4-13) فاصله از جایگاههای سی ان جی.......................................................................103

(4-14) فاصله از جایگاههای بنزین................................................................................103

(4-15)نقشه دسترسی به دبستان ها................................................................................106

(4-16) نقشه دسترسی به مدارس راهنمایی...................................................................106

(4-17) نقشه دسترسی به دبیرستانها...........................................................................107

(4-18) نقشه دسترسی به بیمارستانها..............................................................................107

عنوان                                                                       صفحه

 (4-19) نقشه دسترسی به پارک های شهری..................................................................107

 (4-20) نقشه دسترسی به کتابخانه ها.......................................................................107

(4-21) نقشه دسترسی به مجموعه های ورزشی............................................................108

(4-22) نقشه دسترسی به کلانتری ها............................................................................108

(4-23) نقشه دسترسی به مساجد..................................................................................108

(4-24) نقشه دسترسی به ايستگاههای آتش نشانی..........................................................108

(4-25) نقشه دسترسی به مراکز پستی............................................................................110

(4-26) نقشه دسترسی بر اساس جمعیت........................................................................110

(4-27) نقشه کالیبره شده بر مبنای جمعیت...............................................................110

(4-28) نقشه نهایی مطلوبیت دسترسی به پست..............................................................110

(4-29) نقشه دسترسی به جایگاه سی ان جی.................................................................111

(4-30) نقشه دسترسی بر اساس جمعیت........................................................................111

(4-31) نقشه کالیبره شده بر مبنای جمعیت................................................................111

(4-32) نقشه نهایی مطلوبیت دسترسی به سی ان جی....................................................111

(4-33) نقشه دسترسی به جایگاه بنزین..........................................................................112

(4-34) نقشه دسترسی بر اساس جمعیت........................................................................112

(4-35) نقشه کالیبره شده بر مبنای جمعیت................................................................112

(4-36) نقشه نهایی مطلوبیت دسترسی به بنزین..............................................................112

(4-37) نقشه دسترسی به کلیه تسهیلات عمومی شهر گرگان.........................................122

(4-38) نقشه توزیع تسهیلات عمومی بر مبنای شاخص موران....................................124

(4-39) نقشه توزیع تسهیلات عمومی بر مبنای آماره ی عمومی G.............................126

(4-40) نقشه تحلیل همبستگی دو متغیره ی موران......................................................128