- 1- طرح مسئله

       گسترش شهرنشيني و رابطه آن با آسيب­هاي اجتماعي و اقتصادي از مشخصه­هاي اصلي الگوي توسعه شهري كشور در چند دهه اخير است و رشد و توسعه شتابان و توزيع نامتعادل در دوره جديد، يكي از عوامل اصلي بروز آسيب­هاي اجتماعي به شمار مي رود. چنانچه رشد شتابان شهرنشيني و توسعه كلان شهرها آسيب­هاي اجتماعي و كالبدي بسياري را به دنبال داشته است، بويژه كلانشهرها كه از مهمترين مراكز و كانون­هاي بروز ناهنجاري­ها و جرايم مختلف اجتماعي بوده است. تمركز 7/41 درصد جمعيت شهرنشين در نه كلانشهر كشور و توزيع نامتوازن جمعيت شهري در پهنه كشور، از ويژگي­هاي شهرنشيني ايران است كه ارتباط تنگاتنگي با پديده­هاي اجتماعي دارد (رهنمایی، 1389: 157). به عبارتی دیگر افزایش جمعیّت شهرهای کشور در دهه­های اخیر، شهرها را با مسائلی و مشکلات زیادی روبه­رو ساخته است. یکی از موضوع­های مهم در این زمینه، مسأله امنیت شهروندان است که این موضوع در سال­های اخیر از چالش­های اصلی ساکنان شهری بوده است. در واقع در بیشتر نواحی و مناطق شهرنشین، جرايم مسأله­ای بحث­برانگیز و چالش­ساز براي زندگی، وجود فردي و مالی انسان­هاست و افزایش ارتکاب جرايم در مکان­های شهری، گذشته از آنکه  با ارزش­ها و اصول اولیه یک جامعه در تضاد است، باعث ایجاد ناامنی، ترس، آشفتگی زندگی شهروندان، صرف بودجه­های کلان مالی، جانی، معنوی و وضعیت ناگوار کيفيت محیط­زندگی شده است.

از ميان جرايم شهري، عرضه، خريد و فروش، حمل و نگهداري و سوءمصرف مواد مخدر از مهمتر ين و پيچيده ترين معضلات اكثر شهرهاي كشور محسوب مي شود. اعتياد به مواد مخدر و سوء مصرف آن جدا از تأثيراتي كه بر روي مسائل بهداشتي و اجتماعي جوامع مي گذارد باعث ايجاد شبكه هاي جرايم سازمان يافته مي شود كه ارتكاب بسياري از جرايم ديگر را در سطح شهر سازماندهي مي كنند و به مرور زمان قاچاق مواد مخدر فقط بخش ي از فعاليت اين افراد به حساب مي آيد و گاهاً به عنوان عناصر پنهان اما فعال نقش مخربي را در ساختار اقتصادي اجتماعي و فرهنگي جامعه شهري ايفا مي نمايند. كشور ايران به سبب همجواري و داشتن طولاني ترين مرز مشترك با دو كشور افغانستان و پاكستان به عنوان دو كشور مهم توليد كننده مواد مخدر پيوسته در معرض تهديد و سوءمصرف مواد مخدر بوده است.

مسئله جرايم مرتبط با مواد مخدر يكي از پيچيده ترين چالش هايي است كه در حال حاضر جامعه ايران با آن مواجه است به طوري كه از ابتداي پيروزي انقلاب اسلامي تاكنون بيش از سه ميليون نفر در ارتباط با جرايم مواد مخدر دستگير شده اند که دستگيري حدود 7/2 ميليون نفر از آنها طي پانزده سال اخير بوده است. 65 درصد از اين تعداد دستگيري ها را معتادان و 34 درصد آنها را عرضه كنندگان و مبادله كنندگان غيرقانوني موادمخدر تشكيل مي­دهند به علاوه افزايش جرايم مرتبط با مواد مخدر در ايران باعث اين آگاهي فزاينده شده است كه ايران با يك مسئله اجتماعي عمده مواجه مي باشد.

تخمين­هاي مبتني بر گزارش هاي سازمان ملل نشان مي دهد كه 5/1 تا 2 درصد (حدود 3/1 میلیون نفر) از جمعيت ايران مشكل جدي با سوءمصرف مواد مخدر دارند. در ايران حدود 80 هزار زنداني مرتبط با مواد مخدر وجود دارد يعني بيش از نيمي از جمعيت زندانيان كشور در ارتباط با اين پديده شوم دستگير، محاكمه و محكوم به حبس شده اند (عباسی، 1387: 4-3)

استان تهران به دلیل شرایط خاص فضایی و جغرافیایی دارای بالاترین آمار جرم و جنایت در بین استان­های کشور است. به طوری که بررسی تعداد جرم و جنایات استان تهران در سال­های گذشته نشان می­دهد که زندانیان این استان طی یک دوره هشت ساله از خرداد 1372 لغایت خرداد 1380 بالغ بر 67 درصد افزایش یافته است (سازمان زندان­ها، 1379: 27). این موضوع از یک سو باعث ناامنی، ترس، اغتشاش، و... در میان  مردم شده و از سوی دیگر آسایش عمومی شهر را به خطر انداخته و باعث می­شود تا دست­اندرکاران و مدیران امور انتظامی و امنیتی کشور هزینه­ای گزاف را جهت کشف جرایم، دستگیری، بازپروری، رسیدگی قضایی و مجازات مجرمین متقبل نمایند. این در حالی است که با توجه به نقش و جایگاه کلانشهر تهران در نظام سیاسی- اداری متمرکز کشور و رهبری اقتصاد ملی، بروز هر گونه ناپایداری امنیتی در تهران می­تواند امنیت ملی را به خطر بیندازد. به همین علت باید به جرایم شهری در تهران بیشتر توجه کرد و به ارائه­ی راهکارهایی برای کاستن از وقوع جرم و ناامنی پرداخت (پورموسوی و همکاران، 1390: 62).

   از دیرباز شناسایی عوامل محیطی و مکانی بروز جرم و سعی در از بین بردن این عوامل و یا کاهش تأثیرات آن مهمترین راهکار افزایش ایمنی و پیشگیری و از وقوع ناهنجاری­ها شناخته شده است، چرا که ناهنجاری­های اجتماعی به هر نحو که از انسان سر بزند دارای بستر و ظرف مکانی و خصوصیات زمانی است که این ­رفتارها را از یکدیگر  متمایز می­سازد. بررسی­ها نشان می­دهد که برخی از فضاهای شهری به دلیل ویژگی­های کالبدی، اجتماعی و اقتصادی، میزان یا نرخ بزهکاری بیشتری دارند؛ و به عکس، برخی از فضاها مانع و بازدارنده ارتکاب جرایم در درون خود هستند. از طرفی نیز به تحقیق ثابت شده است که مجرمان در ارتکاب جرم اغلب دست به انتخاب­های منطقی می­زنند و به دنبال ساده­ترین، کم­خطرترین و مناسب­ترین فرصت­ها و شرایط مکانی و زمانی برای ارتکاب جرم هستند (کلانتری، 1380: 89)، به همين علت در محدوده شهرها مناسب­ترين محل را براي انجام عمل مجرمانه خود بر مي­گزينند. بدين ترتيب، در سطح شهرها حوزه هايي شكل مي گيرند كه داراي فرصت ها و اهداف مجرمانه بيشتر و به تبع آن تعداد جرايم بالاتري هستند و اصطلاحاً به آنها « کانون­های جرم­خیز[1]» اطلاق می­شود. نكته در خور اهميت در اين خصوص، شناسايي اين كانون­ها و تحليل مشكلات كالبدي، خصوصيات فرهنگي و اجتماعي ساكنان و كاربران يا استفاده كنندگان از اين محدوده هاست، تا بدين طريق بتوان به اتخاذ سياست ها و تدابير لازم براي كنترل بزهكاران پرداخت. مهم­تر اينكه با ايجاد تغييرات اساسي در عوامل بوجود آورنده يا تسهيل كننده فرصت­هاي جرم و طراحي مناسب فضاهاي آسيب­پذير براي تبديل آنها به فضاهاي مقاوم در برابر بزهكاري، امكان پيشگيري از وقوع بسياري از جرايم شهري فراهم مي­گردد (کلانتری و همکاران، 1389: 42).

منطقه 2 شهرداری تهران به عنوان یکی از بزرگترین مناطق شهرداری تهران دارای مسائل و مشکلاتی چون مهاجرپذیر بودن، رشد سریع جمعیت، گسترش فیزیکی شهر، ناهمگونی و عدم انسجام اجتماعی، نواحی با بافت فرسوده نظیر روستاهای درکه، اوین، طرشت، فرحزاد و مناطق حاشیه­نشین اسلام­آباد، اسلام­آباد جنوبی و جاویدآباد شرقی می­باشد. طبق بررسي­هاي انجام گرفته جرایم مرتبط با مواد مخدر از مهمترين جرایم ارتكابي در منطقه 2 شهرداری تهران مي­باشد كه بيشترين آمار را در ميان مناطق 22 گانه شهرداری تهران دارا می­باشد. از این­ رو این پژوهش سعی دارد تا ضمن شناسایی کانون­های جرم­خیز جرایم مرتبط با مواد مخدر منطقه 2 شهرداری تهران شرایط فضایی- کالبدی و برخی مشخصه­های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ارتکاب جرائم در این منطقه را بررسی و تحلیل نماید، و نسبت به ارائه و پیشنهاد اقدامات علمی و اجرائی جهت حذف این شرایط یا کاهش اثرات آن اقدام نماید.

1-2- اهداف تحقیق

     از آنجا که پژوهش علمی با ظهور مسأله یا مجهولی در ذهن محقق شروع می شود، هدف اصلی تحقیق علمی را باید معلوم کردن آن مجهول و به عبارتی حل مسأله و پاسخ یافتن برای آن دانست (حافظ نیا،1387: 16). بدیهی است که هر پژوهش تحقیقی می­بایست اهدافی را دنبال کند و همین اهداف تحقیق است که فرایند تحقیق را جهت می دهند. اهداف کلی تحقیق حاضر عبارتند از:

1. ارائه الگویی روشن و منطقی در فهم مسائل پیچیده و در حال تغییر شهر تهران به طور اعم و منطقه 2 به طور اخص.
2. شناسایی جغرافیایی کانون­های جرم­خیز جرایم مرتبط با مربوط به مواد مخدر منطقه 2 شهر تهران بر حسب نوع و میزان جرایم، جهت از بین بردن یا کاهش مجموعه عوامل مؤثر بر جرایم ارتکابی این منطقه.
3. تبیین عوامل جغرافیایی و کالبدی – فضایی مؤثر در بروز جرایم ارتکابی مربوط به مواد مخدر منطقه 2 شهر تهران.

1-3- ضرورت تحقیق

 افزایش ارتکاب انواع جرایم و کج­روی­های از جمله مسائل و مشکلات پیچیده کلانشهرهای دنیا می­باشد که باعث بروز ایجاد ناامنی، ترس، اغتشاش و نگرانی از قربانی شدن در این شهرها شده است. این موضوع از یک سو باعث افزایش هزینه­های مالی و صرف بودجه­های کلان و از سویی دیگر باعث زیر سوال رفتن کارایی مدیران و دست­اندرکاران قضایی و انتظامی کشور در کاهش و یا حذف میزان جرایم با وجود تلاش­ها و فعالیت گسترده امنیتی شده است. یکی از مشکلات فعلی نظام قضایی کشور و شاید بسیاری از کشورهای جهان این است که در بیشتر موارد به روش انتزاعی و مجرد به مقابله با نفس جرم پرداخته و این پدیده نامطلوب را جدای از بزهکاری و شرایط مکانی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی حاکم بر آن در نظر می­گیرند. بی­شک اگر شرایط مختلف اجتماعی، اقتصادی جرم و محیط زندگی مجرم در ارتکاب بزه، مورد تعمق قرار گیرد، نتیجه شکلی دیگر به خود خواهد گرفت. چنانچه بتوان امکان جرم و فرصت­های کجروی­ از جنبه­های مختلف مکانی – فضایی و اجتماعی را از مرتکب آن گرفت و یا این فرصت­ها را کاهش داده و به حداقل رسانید جامعه خیلی سریعتر راه سلامت را پیموده و نرخ تبهکاری به شکلی مؤثر کم خواهد شد (زنگی­آبادی و رحیمی­نادر، 1389: 181). به عبارتی دیگر توزيع جغرافيايي جرايم تحت تاثير متغيرهاي محل و زمان وقوع بزه، مرتکب جرم و قرباني بزه قرار دارد. تحقيقات نشان مي­دهد که در برخي از مکان هاي شهر به علت ساختار کالبدي ويژه و مشخصه­هاي اجتماعي، اقتصادي و فرهگي ساکنان و استفاده کنندگان اين مکان­ها، امکان و فرصت بزهکاري بيشتر است؛ و به عکس، در برخي از محدوده هاي شهري به دليل وجود موانع و شرايط بازدارنده ميزان بزهکاري اندک است. در واقع توجه به مکان، به عناون عامل بي­واسطه در وقوع جرم، در مقايسه با عوامل فردي يا ساختاري اين امکان را محقق مي سازد تا راهکارهاي عملي­تري براي پيشگيري از جرم ارائه گردد. از سوي ديگر تحليل فضايي جرم در شهرها به شناسايي الگوهاي رفتار مجرمانه، کشف کانون­هاي جرم­خيز و در نهايت به تغيير اين شرايط و خلق فضاهاي مقاوم در برابر  جرم و رفع نابهنجاري هاي شهري کمک مي کند ( کلانتري و همکاران،  1389: 44-43).

    ازاین­رو با در نظر گرفتن تأثیرات شرایط جغرافیایی در ارتکاب جرایم و در راستای رسیدن به امنیت شهری و عدالت فضایی، ضروری است، وضعیت مکانی وقوع جرم و شرایط حاکم بر آن در منطقه 2 شهر تهران به شیوه علمی و با استفاده از فناوری­ سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS)، شناسایی و تحلیل شود و سپس با آگاهی به مجموعه ویژگی­های کالبدی و اجتماعی – اقتصادی تسهیل­کننده وقوع جرم در این منطقه اقدامات و راهکارهای عملی جهت اصلاح این شرایط در محدوده مورد مطالعه فراهم گردد.