در نیمه دوم قرن بیستم، بخصوص در سه دهه آخر آن، شهرها با سرعت زیادي گسترش یافته و کشورها با سرعت بیشتري به شهرنشینی و افزایش شهرها و جمعیت شهري خود دست زده اند. رویکرد صرف شهرسازی به ابعاد کالبدی- کارکردی شهر بدون توجه به ارزشها و اهداف اجتماعی و اقتصادی مترتب بر آن، فلسفه وجودی شهرها، به عنوان محلی برای زندگی را با تردیدهای جدی مواجه کرده است، به گونه ای که عمده انتقادات علیه این نوع برنامه ریزی، متوجه اهداف و ارزش های اجتماعی و کیفی و به عبارتی «قابل زیست بودن شهر»  متمرکز شده بود. از آنجایی که بیش از نیم قرن از آغاز آپارتمان سازی در کشور می گذرد. دلایل زیاد و متفاوتی برای این موضوع بیان شده است؛ از جمله زیاد شدن جمعیت، کمبود زمین برای احداث خانه های تک واحدی، امنیت بیشتر در مجتمع های مسکونی، توان مالی شهروندان و بسیاری دلایل دیگر که بر افزایش آپارتمان سازی و توسعه ی آپارتمان نشینی تاثیر می گذارند. با توجه به وجود مجتمع های مسکونی و بلند مرتبه سازی های صورت گرفته در منطقه 22 تهران، هدف این تحقیق این بود که با مطالعات و انجام تحقیقاتی جامع در راستای پایداری اجتماعی، چارچوبی مناسب برای برنامه ریزی مجتمع های مسکونی جهت ارتقای تعلقات اجتماعی و کیفیت سکونت و دستیابی به شاخصهای توسعه پایدار اجتماعی را پیشنهاد کند. روش مطالعه در این پایان نامه توصیفی- تحلیلی است و با نگرش سیستمی پایداری اجتماعی در مجتمع های مسکونی منطقه 22 تهران را مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفت. جامعه آماری مورد پرسشگری 60 نفر از ساکنین مجتمع های مسکونی و 20 نفر از مسئولین و تعاونی های مسکن مورد پرسشگری قرار گرفتند. تحلیل های آماری پرسشنامه ها با استفاده از نرم افزارSPSS و بر اساس آزمون کولموگروف - اسمیرنوف جهت برازندگی توزیع نرمال به داده­ها انجام شد و سپس از آزمون  T-testبا ارزش­ آزمون 3 و ارزش آزمون 5/1 و آزمون فریدمن جهت تجزیه و تحلیل داده­ها استفاده شد. بر اساس نتایج تحقیق دسترسی به زمین، تعاونی های مسکن و غیره موجب هدایت سازمان ها و ارگان های دولتی، نظامی و غیره به این منطقه شده است و در پرسشنامه مربوط به ساکنین، نتایج تحقیق نشان داد که زندگی در مجتمع های مسکونی علاوه بر افزایش امنیت و کاهش هزینه های عمومی زندگی موجب کاهش حس تعلق به مکان و انزوا و بیگانگی شده است.

کلمات کلیدی:  توسعه پایدار، پایداری اجتماعی، مجتمع مسکونی، منطقه 22 تهران

عنوان                                                                                                                                      صفحه

1 فصل اول: کلیات تحقیق ..............................................................................................3

1-1 مقدمه 3

1-2 طرح مسئله 5

1-3 سوالات تحقیق 7

1-4 فرضیات تحقیق 7

1-5 اهداف تحقیق 7

1-6 روش تحقیق 8

1-7 روش برآورد حجم نمونه 9

1-8 روایی و پایای ابزار اندازه گیری 9

1-9 محدودیت های تحقیق 10

1-10 مراحل تدوین پایان نامه 11

1-11 پیشینه تحقیق 12

1-11-1 پایان نامه های داخلی 12

1-11-2 مقالات داخلی 13

1-11-3 مقالات و پایان نامه های خارجی 15

1-12 تعاریفی از کلمات کلیدی تحقیق 16

1-12-1 توسعه پایدار Sustainable Development)) 16

1-12-2 پایداری اجتماعی (Social Sustainability) 16

1-12-3 مجتمع مسکونی (Residential Complexes) 17

2 فصل دوم: تعاریف و مبانی و چهارچوب نظری تحقیق 19

2-1 مقدمه 19

2-2 بیان مفاهیم و تعاریف تحقیق 19

2-2-1 توسعه (Development) 19

2-2-2 تعریف پایداری (sustainability) 19

2-2-3 توسعه پایدار (Sustainable Development) 20

2-2-4 شهر پایدار (sustainability City ) 20

2-2-5 پایداری اجتماعی (Social sustainability) 20

2-2-6 سرمایه اجتماعی (Social capital) 20

2-2-7 مسکن (Housing) 21

2-2-8 مسکن پایدار (Housing sustainability) 22

2-2-9 آپارتمان (apartement) 22

2-2-10 مجتمع های مسکونی (Residential Complexes) 22

3- مبانی نظری تحقیق 22

2-3-1 مفهوم توسعه پایدار (Sustainable Dvelopment) 22

2-3-2 اصول توسعه پایدار (Principles of sustainable development) 25

2-3-3 دیدگاه های مختلف درباره توسعه پایدار 26

2-3-3-1 دیدگاه اقتصاد نئو کلاسیک: 26

2-3-3-2 دیدگاه اکولوژی 26

2-3-3-3 دیدگاه عدالت بین نسلی 27

2-3-3-4 دیدگاه توازن مواد 27

2-3-4 شاخص های توسعه پایدار 29

2-3-5 الگوی گسترش فضایی شهرها 30

2-3-5-1 پراکنش افقی شهری 30

2-3-5-2 پراکنش شهری (Urban distribution) 33

2-3-5-2-1 پیامدهای الگوی پراکنش شهری 33

2-3-5-3 رشد فشرده (Compact City) 34

2-3-5-4 گسترش عمودی شهر ((Vertical expansion of the city 36

2-3-6 مفهوم فضا (Space) 37

2-3-6-1 فضای شهری (CitySpace) 37

2-3-6-2 انواع فضای شهری 39

2-3-6-2-1 فضای خصوصی 39

2-3-6-2-2 فضایی نیمه خصوصی/ نیمه عمومی 39

2-3-6-2-3 فضای عمومی 39

2-3-6-3 فضاهای اجتماعی (Social Spaces) 40

2-3-7 ناپایداری اجتماعی (Social Unsustainability) 41

2-3-8 پایداری اجتماعی (Social Sustainability) 42

2-3-9 دیدگاه ها و نظریات  در حوزه پایداری اجتماعی در سطح جهان 45

2-3-9-1 جان اورتون و همکاران 45

2-3-9-2 دیویدسون و ویلسون 46

2-3-9-3 نظریه کنش پارسونز 46

2-3-9-4 برملی و همکاران 47

2-3-9-5 بارون و گانلت 47

2-3-9-6 براملی و همکاران 48

2-3-9-7 جان و لی 48

2-3-9-8 تین و همکاران 48

2-3-9-9 ریک گیت ماریو 49

2-3-10 شاخص های کلیدی در پایداری اجتماعی 50

2-3-11ابعاد مختلف پایداری اجتماعی 56

2-3-11-1 حس تعلق و و ابستگی (Sense of belonging and affiliation) 56

2-3-11-2 شاخصه های حس تعلق و وابستگی 57

2-3-11-2-1 حس رضایت (Sense of Satisfaction) 57

2-3-11-2-2 حس مالکیت (Sense of Ownership) 58

2-3-11-2-3 مدت اقامت (Length of stay) 58

2-3-11-3  مشارکت (partnership) 58

2-3-11-4 امنیت (Security) 60

2-3-11-5  هویت اجتماعی (Social identity) 62

2-3-11-6 گروه ها وطبقات اجتماعی (Social classes and groups) 63

2-3-11-7 عدالت اجتماعی و برابری (Social justice and equality) 63

2-3-11-8 دسترسی (Access) 65

2-3-11-9 رفاه اجتماعی (social welfare) 65

2-3-11-10 آموزش (Education) 66

2-3-11-11 تعامل اجتماعی (Social interaction) 66

2-3-12 مفهوم کاربری زمین (Land Use) 68

2-3-13 مفهوم زمین شهری (Urban land) 69

2-3-13-1 ویژگی های زمین شهری 69

2-3-13-2 اثرات واگذاری زمین شهری 70

2-3-14 کاربری مسکونی (Residential Users) 70

2-3-15 مسکن (Housing) 71

2-3-16 مفهوم مسکن پایدار (Sustainable Housing) 72

2-3-17 جایگاه مسکن به لحاظ بعد اهمیت 74

2-3-17-1 بعد اقتصادی مسکن 74

2-3-17-2 بعد اجتماعی مسکن 75

2-3-17-3 بعد حقوقی مسکن 76

2-3-18 برنامه ریزی مسکن (Housing Planning) 76

2-3-19 آپارتمان نشینی (Apartment retreat) 78

2-3-20 سابقه و پیشینه آپارتمان نشینی و آپارتمان سازی در جهان 79

2-3-21 سابقه آپارتمان نشینی و آپارتمان سازی در ایران 81

2-3-22 مجتمع مسکونی (Residential Complex) 82

2-3-22-1 فضاهای باز در مجتمع های مسکونی بلند مرتبه 84

2-3-23 سابقه کشورهای مختلف در حوزه پایداری اجتماعی در مجتمع های مسکونی 86

2-3-23-1 اتریش 86

2-3-23-2 دانمارک 86

2-3-23-3 انگلستان 87

4-نظریات و دیدگاه های تحقیق 87

2-4 نظریات در حوزه پایداری اجتماعی و مسکن 87

2-4-1 نظریه اجتماعی و کیفی توسعه 87

2-4-2 نظریه اکولوژی اجتماعی شهری 88

2-4-3 نظریه سرمایه اجتماعی 91

2-4-3-1 دیدگاه های در باب سرمایه اجتماعی 93

2-4-3-1-1 نظریه کلمن 93

2-4-3-1-2 نظریه بوردیو 94

2-4-3-1-3 نظریه فرانسیس فوکویاما 95

2-4-3-1-4 نظریه پونتام: 95

2-4-3-1-5 نظریه باس 96

2-4-3-1-6 نظریه لوری 96

2-4-3-1-7 نظریه پا اکستون 97

2-4-4 نظریه توسعه اجتماعی 97

2-4-5  نظریه رشد هوشمندی شهری 99

2-4-5-1 اصول رشد هوشمند 99

2-4-5-2 مزایای رشد هوشمند 100

2-4-5-3 استراتژی های رشد هوشمندی شهر 100

2-4-6 نظریه مجتمع های شهری اریک گلودن 103

2-4-7 نظریه شهر سالم 103

2-4-7-1 شاخص های شهر سالم 105

2-4-7-2 راهکارهای دستیابی به شهر سالم 106

2-4-8 نظریه کیفیت زندگی 106

2-4-9 مدل بوم شناختی مکتب شیکاگو 108

2-4-9-1 هجوم و جانشینی 109

2-4-9-2جدایی و تجمع 110

5-مدل به کار رفته در تحقیق 111

2-5 تکنیک مدلSWOT 111

2-6 جمع بندی و نتیجه گیری 118

3 فصل سوم:  شناخت و معرفی محدوده مورد مطالعه 121

3-1 مقدمه 121

3-2 معرفی محدوده مورد مطالعه منطقه ۲۲ شهرداری تهران 121

3-3 مشخصات جغرافیایی و اقلیمی منطقه ۲۲ شهرداری تهران 125

3-4 موقعیت استراتژیک منطقه 22 تهران 126

3-5 ویژگی های طبیعی منطقه 22 تهران 126

3-5-1 توپوگرافی و ژئومورفولوژی 126

3-5-2 زمین شناسی 130

3-5-3 خاک 131

3-5-4 منابع آب 132

3-5-5 پوشش گیاهی 132

3-6 بررسی منطقه از بعد های مختلف 133

    3-6-1 ویژگی های جمعیتی.....................................................................................................133

3-6-2 ویژگی های اقتصادی منطقه 22 135

3-6-2-1 عملکرد منطقه در بخش بودجه و اعتبارات 137

3-6-3 ویژگی های  آموزشی منطقه 22 138

3-6-4 ویژگی های کالبدی در منطقه 22 تهران 139

3-6-4-1 وضعیت مسکن منطقه 141

3-6-4-2 تعاونی های مسکونی 142

3-6-5 ویژگی های تفریحی- گردشگری منطقه 22 144

3-6-6 ویژگی های خدماتی در منطقه 22 144

3-6-7 ویژگی های اجتماعی محدوده مورد مطالعه 145

3-6-8 زیر ساخت های شهری منطقه 22 تهران 148

3-6-9 طرح تفصیلی جدید ملاک عمل منطقه 22 151

3-7 نتیجه گیری 154

4  فصل چهارم: تجزیه و تحلیل یافته های پژوهش 155

4-1-مقدمه 156

4-2- تجزیه و تحلیل داده ­های حاصل از پرسشنامه­های توزیع شده در بین ساکنین..........156

4-2-1 یافته های توصیفی نمونه آماری ساکنین مجتمعهای مسکونی 156

4-2-1-1-جنسیت 156

4-2-1-2- تحصیلات 157

4-2-1-3- وضعیت تأهل 158

4-2-1-4- وضعیت اشتغال 159

4-2-1-5- سن 160

4-2-1-6- تعداد فرزندان 161

4-2-1-7- وضعیت مالکیت 162

4-2-1-8- مساحت واحد 163

4-2-1-9- دلیل انتخاب مجتمع مسکونی 165

4-2-1-10- مدت اقامت در مجتمع مسکونی منطقه 22 تهران 166

4-3 تحلیل توصیفی مربوط به سنجش شاخص های مربوط به تعامل اجتماعی 168

4-4 تحلیل سوالات تشریحی پرسشنامه ساکنین در مجتمع های مسکونی 172

4-5 تجزیه و تحلیل پایداری اجتماعی در مجتمع های مسکونی با مدل SWOT 177

5  فصل پنجم: آزمون و فرضیات، نتیجه گیری و پیشنهادات 182

5-1 مقدمه 183

5-2-تجزیه و تحلیل داده های پرسشنامه های مسئولین و تعاونی های مسکن 183

5-2-1-شاخصهای آمار توصیفی(مرکزی و پراکندگی) 183

5-2-2-آزمون کولموگروف - اسمیرنوف 184

5-2-3-آزمون فرضیه اول 185

5-3 شاخصهای آماری (مرکزی و پراکندگی) 187

5-3-1 شاخصهای آماری برای گویه های پرسشنامه های ساکنین 187

5-3-2- شاخصهای آماری برای متغیرهای پژوهش 190

5-3-3-آزمون کولموگروف-اسمیرنوف 191

5-3-4-آزمون فرضیه دوم 192

5-4 میزان دستیابی به اهداف پژوهش.....................................................................................199

5-5 نتیجه گیری 200

5-6 پیشنهادات 201

5-7 منابع و مأخذ..............................................................................................................................203

فهرست ضمائم

جداول

جدول شماره 2-1: دیدگاه های مختلف درباره توسعه پایدار 28

جدول شماره 2-2: شاخص های توسعه پایدار...... 29

جدول شماره 2-3: علل پراکنش افقی 31

جدول شماره 2-4: پیامدهای پراکنش افقی در شهرها 32

جدول شماره 2-5: علل نظری ناپایداری اجتماعی در جوامع شهری 42

جدول شماره 2-6: اهداف عمده پایداری اجتماعی در شهرهای مختلف جهان 54

جدول شماره 2-7: مفهوم یابی معیارهای پایداری اجتماعی 55

جدول شماره 2-8: معيارهاي سنجش عدالت بر اساس ديدگاه هاي راولز و هاروي 64

جدول شماره 2-9: پایداری اجتماعی از دیدگاه سازمان های جهانی و نظریه پردازان 67

جدول شماره 2-10: جنبه های مختلف در برنامه ریزی مسکن 77

جدول شماره 2- 11: استراتژی های رشد هوشمندی شهر 102

جدول شماره 2-12: شاخص های شهر سالم 105

جدول شماره 3-1: سطوح راتفاعی منطقه 22 شهرداری تهران 128

جدول شماره 3-2: ساختار سنی جمعیت منطقه 22 بر حسب گروه های سنی 134

جدول شماره 3-3: گزارش مقایسه ای اعتبارات مصوب سالهای 92- 88 137

جدول شماره 3-4: وضعیت فعالیت های اقتصادی ساکنین منطقه 22 137

جدول شماره 3-5: شاغلان بر حسب جنس و گروه های فعالیت در منطقه 22 138

جدول شماره 3-6:  سطح سواد در منطقه 22 بر حسب تفکیک جنسیتی و جمعیت 6 ساله و بیشتر 139

جدول شماره 3-7: تعداد واحدهای مسکونی منطقه 22 141

جدول شماره 3-8: بررسی تعاونی های مسکونی در منطقه 22 تهران 142

جدول شماره 3-9:  تعداد مصوبات شورایاری با منطقه و نواحی، 92- 1390 146

جدول شماره 3-10:  آمار فعالیت های شهرداری در حوزه سلامت 147

جدول شماره(4-1): توزیع فراوانی و درصد فراوانی برای جنسیت ساکنین 156

جدول شماره(4-2): توزیع فراوانی و درصد فراوانی برای تحصیلات ساکنین 157

جدول شماره(4-3): توزیع فراوانی و درصد فراوانی برای وضعیت تأهل ساکنین 158

جدول شماره(4-4): توزیع فراوانی و درصد فراوانی وضعیت اشتغال ساکنین 159

جدول شماره(4-5): توزیع فراوانی و درصد فراوانی رده ی سنی ساکنین 160

جدول شماره(4-6): توزیع فراوانی و درصد فراوانی تعداد فرزندان خانوار ساکنین 161

جدول شماره(4-7): توزیع فراوانی و درصد فراوانی برای وضعیت مالکیت ساکنین 162

جدول شماره(4-8): توزیع فراوانی و درصد فراوانی برای مساحت واحد  ساکنین 164

جدول شماره(4-9): توزیع فراوانی و درصد فراوانی برای دلیل انتخاب مجتمع مسکونی  ساکنین 165

جدول شماره(4-10): توزیع فراوانی و درصد فراوانی برای مدت اقامت ساکنین 166

جدول شماره(4-11): توزیع فراوانی و درصد فراوانی برای سؤال آیا تمایل به ترک از این مجتمع دارید؟........................ 167

جدول شماره(4-12): توزیع فراوانی و درصد فراوانی برای سؤال ارتباط اجتماعی شما با همسایگان در چه حد است؟........ 169

جدول شماره(4-13): توزیع فراوانی و درصد فراوانی برای سؤال میزان اعتماد شما به همسایه کدام یک از موارد زیر است؟ 170

جدول شماره(4-14): توزیع فراوانی و درصد فراوانی برای سؤال چنانچه در مجتمع رفتار نابهنجاری مشاهده کنید چگونه برخورد خواهید نمود ؟ 171

جدول شماره 4-15: مزایا و معایب داخل مجتمع مسکونی.....................................................176

جدول شماره 4-16: مقایسه زوجی نقاط قوت 178

جدول شماره 4-17: مقایسه زوجی نقاط ضعف 178

جدول شماره 4-18: مقایسه زوجی نقاط فرصت 178

جدول شماره 4-19: مقایسه زوجی نقاط تهدید 178

جدول شماره 4-20 :  ماتریس عوامل موثر داخلی در پایداری اجتماعی در مجتمع های مسکونی 179

جدول شماره 4-21 :  ماتریس عوامل موثر خارجی در پایداری اجتماعی در مجتمع های مسکونی 179

جدول شماره 4-22: راهبردهای ارائه شده درراستایی پایداری اجتماعی 180

جدول شماره (5-1): شاخصهای آمار توصیفی نظیر میانگین، انحراف استاندارد، کمترین، بیشترین، دامنه تغییرات.. 183

جدول شماره (5-2): نتایج آزمون کولموگروف-اسمیرنوف برای برازندگی توزیع نرمال برای گویههای پرسشنامه مسئولین و تعاونیهای مسکن  185

جدول شماره (5-3): نتایج آزمون تی تک نمونهای برای گویههای پرسشنامه مسئولین و تعاونیهای مسکن.......... 186

جدول شماره(5-4): نتایج آزمون فریدمن برای رتبه بندی عوامل مؤثر بر ساخت و ساز مجتمعهای..................... 187

جدول شماره(5-5): شاخصهای آماری هریک از گویههای پرسشنامه های توزیع شده در بین ساکنین.................... 188

جدول شماره(5-6): شاخصهای آماری(مرکزی و پراکندگی) برای متغیرهای پژوهش...................................... 190

جدول(5-7): نتایج آزمون کولموگروف-اسمیرنوف برای برازندگی توزیع نرمال متغیرهای پژوهش....................... 192

جدول شماره(5-8): شاخصهای آماری هریک از گویههای پرسشنامه های توزیع شده در بین ساکنین.................... 195

جدول شماره(5-9) نتایج آزمون تی تک نمونهای برای شاخصها   198

جدول شماره(5-10) نتایج آزمون تی تک نمونهای برای میزان هزینههای عمومی زندگی................................ 198

جدول شماره (5-11): میزان دستیابی به اهداف پژوهش........................................................199

نمودارها

نمودار شماره3-1: هرم سنی جمعیت منطقه 22 135

نمودار شماره 3-2: درصد واحدهای مسکونی در منطقه 22 تهران 141

نمودار شماره(4-1): نمودار میله ای برای جنسیت نمونه آماری ساکنین 157

نمودار شماره(4-2) برای تحصیلات نمونه آماری 158

نمودار شماره(4-3) برای وضعیت تأهل 159

نمودار شماره(4-4) برای وضعیت اشتغال 160

نمودار شماره(4-5) برای رده ی سنی 161

نمودار شماره(4-6) برای ردهی سنی 162

نمودار شماره(4-7): برای وضعیت مالکیت 163

نمودار شماره(4-8) برای مساحت واحد 164

نمودار شماره(4-9) برای دلیل انتخاب واحد مسکونی مجتمع مسکونی 166

نمودار شماره(4-10) برای مدت اقامت در مجتمع مسکونی منطقه 22 تهران 167

نمودار شماره(4-11) برای سؤال آیا تمایل به ترک از این مجتمع دارید 168

نمودار شماره (4-12) برای سؤال ارتباط اجتماعی شما با همسایگان در چه حد است 169

نمودار شماره (4-13) برای سؤال معیار اعتماد شما به همسایه 170

نمودار شماره (4-14) برای سؤال چنانچه در مجتمع رفتار نابهنجاری مشاهده کنید 171

نمودار شماره 4-15: بررسی میزان حس تعلق ساکنین در مجتمع مسکونی 172

نمودار شماره 4-16: بررسی میزان ذهنیت ساکنین مجتمع قبل از سکونت........................173

نمودار شماره 4-17: ارتباط مشارکت بین همسایگان با رفاه و آسایش داخل مجتمع 174

نمودار شماره 4-18: مجتمع دارای فضایی برای تعامل ساکنین 175

نمودار شماره 4-19: بررسی دعوا و نزاع بین ساکنین مجتمع مسکونی 176

نقشه ها

   نقشه شماره 3-1: موقعیت جغرافیایی منطقه 22 تهران........................................................123

  نقشه شماره 3-2: نقشه وضع موجود منطقه 22 تهران...........................................................124

   نقشه شماره 3-3: سطوح راتفاعی منطقه 22 شهرداری تهران............................................129

اشکال

 شکل شماره 2-1: مدل ادراکی  توسعه پایدار 28

شکل شماره 2-2: شاخص ها، راهبردها و رویکردهای پایداری اجتماعی 52

شکل شماره 2-3: بررسی شاخص های اجتماعی در آپارتمان نشینی 53

شکل شماره 2-4: سه استاندارد در پایداری اجتماعی 55

شکل شماره 2-5: رابطه مشارکت با پدیده های اجتماعی 60

شکل 2-6: چرخه ارزیابی پایداری اجتماعی، جامعه......................................................................68 

شکل شماره 2-7:  روابط کلیدی در مسکن پایدار 74

شکل شماره 2-8: فرایند گسترش آپارتمان نشینی 79

شکل شماره 2-9: مدل سرمایه اجتماعی 92

    شکل شماره 2-10: شاخص  متغییرهای کیفیت زندگی.........................................................108

   شکل 4-1: ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک............................................................181