چکیده

جمعیت از دیدگاه نوین، ابزار، وسیله­ی کار و بهره­گیرنده نهایی روند توسعه محسوب می­شود. این بینش جمعیت را تنها یک مقوله کمی تلقی نکرده بلکه ساختار کیفی آن را نیز مورد توجه قرار می­دهد. یکی از مباحث مهم در این رابطه، سالخوردگی جمعیت است که امروزه در شهرها و بویژه روستاهای کشور ظاهر شده است و یکی از دلایل بازدارنده توسعه روستایی محسوب می­شود. با این دیدگاه، هدف پژوهش حاضر، بررسی و تحلیل اثرات سالخوردگی بر بازدارندگی توسعه اقتصادی - اجتماعی روستایی در بخش جلگه رُخ شهرستان تربت حیدریه بود که با روش توصيفي – تحليلي، مبتنی بر مطالعات میدانی انجام شد. جمع­آوري داده­ها از طريق تکميل پرسشنامه انجام شد که در راستای شناخت وضعیت توسعه روستاهای منطقه، تعداد 48 شاخص در دو بعد اجتماعی و اقتصادی مورد شناسایی و تجزیه – تحلیل قرار گرفت؛ براي تجزيه و تحليل داده­ها و تهیه نقشه­ها به ترتیب از آزمون­هاي آماری نرم­افزار SPSS و GIS استفاده شد. متناسب با نتایج آزمون من­ویتنی و سطح معناداری کمتر از 05/0، به تفاوت معنادار سطح توسعه بین روستاهای با ترکیب سنی جوان و سالخورده پی برده شد. همچنین متناسب با یافته­های پژوهش، میانگین بعد اجتماعی در روستاهای جوان 07/4 و در روستاهای سالخورده 44/2 بوده و میانگین بعد اقتصادی 92/3 و 64/1 به ترتیب در روستاهای جوان و سالخورده به دست آمد. درمجموع، نتایج پژوهش حاکی از آن است که پدیده سالخوردگی در توسعه اقتصادی – اجتماعی روستاهای این بخش نقش بازدارنده ایفا نموده است.

کلمات کلیدی: بازدارندگی، سالخوردگی، توسعه اقتصادی – اجتماعی، بخش جلگه رخ، شهرستان تربت حیدریه

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                                     صفحه                                                                                                                                                            

فصل اول: مقدمه و کلیات تحقیق

1- کلیات تحقیق.. 2

1-1- مقدمه.. 2

2-1- طرح و بیان مسئله تحقیق.. 5

3-1- سؤالات تحقیق.. 10

4-1- فرضیات تحقیق.. 11

5-1- ضرورت و اهمیت تحقیق.. 11

6-1- اهداف تحقیق.. 12

7-1- پیشینه تحقیق .. ...13

1-7-1- تحقیقات داخلی.. 13

2-7-1- تحقیقات خارجی.. 15

8-1- محدوده موضوعی، زمانی و مکانی تحقیق ......................................................................................................16

فصل دوم: مبانی نظری تحقیق

پیش درآمد.. 18

1-2- تعاریف و مفاهیم.. 18

1-1-2- سالخوردگی جمعیت .. 18

2-1-2- بازدارندگی.. 19

3-1-2- توسعه .. 19

4-1-2- توسعه روستایی.. 22

5-1-2- توسعه اقتصادی ........................................................................................................................................23

6-1-2- توسعه اجتماعی ....................................................................................................................................... 24

7-1-2- مهاجرت  ................................................................................................................................................. 25

1-7-1-2- انواع مهاجرت ....................................................................................................................................... 25

2-2- مسائل و موانع بازدارنده توسعه روستایی ......................................................................................................... 26

3-2- ارتباط جمعیت و توسعه.................................................................................................................................. 28

4-2- رشد طبیعی جمعیت و مراحل انتقالی آن ....................................................................................................... 30

5-2- شاخص­های اندازه­گیری سالخوردگی............................................................................................................... 33

1-5-2- میانه سنی ................................................................................................................................................ 33

2-5-2- میزان و درصد سالخوردگی جمعیت............................................................................................................ 33

3-5-2- نسبت وابستگی ......................................................................................................................................... 34

6-2- دیدگاه­ها و نظریه­ها ........................................................................................................................................ 34

1-6-2- دیدگاه­ها و نظریه­های مرتبط با توسعه ........................................................................................................ 34

1-1-6-2- خاستگاه توسعه در مکاتب ...................................................................................................................... 35

2-1-6-2- تطورگرایی ............................................................................................................................................. 35

2-6-2- نظریه­های مهاجرت...................................................................................................................................... 38

3-6-2- دیدگاه­های مرتبط با سالخوردگی ................................................................................................................ 39

4-6-2- عقاید و نظریه­های جمعیتی در ارتباط با ترکیب سنی................................................................................... 41

جمع­بندی ............................................................................................................................................................... 45

فصل سوم: مواد و روش‏ها

پیش­درآمد.. 47

1-3- بخش اول: معرفی اجمالی و ویژگی­های جغرافیای طبیعی و انسانی منطقه مورد مطالعه.. 47

1-1-3- موقعیت، حدود و وسعت بخش جلگه رخ .. 47

2-1-3- ویژگی­های جغرافیای طبیعی منطقه مورد مطالعه   49

1-2-1-3- توپوگرافی .. 50

2-2-1-3- وضعیت زمین­شناسی .. 51

3-2-1-3- آب و هوا/ اقلیم.. 52

1-3-2-1-3- تقسیم­بندی اقلیمی .. 52

2-3-2-1-3- درجه حرارت.. 53

3-3-2-1-3- بارندگی.. 54

4-3-2-1-3- تبخیر ............................................................................................................................................. 54

5-3-2-1-3- یخبندان ......................................................................................................................................... 55

6-3-2-1-3- باد .................................................................................................................................................. 56

4-2-1-3- خاک­شناسی و قابلیت اراضی ................................................................................................................ 58

5-2-1-3- پوشش گیاهی ..................................................................................................................................... 59

3-1-3- ویژگی­های جغرافیای انسانی منطقه مورد مطالعه ...................................................................................... 60

.1-3-1-3-  سابقه تاریخی .................................................................................................................................... 60

2-3-1-3- تعداد و تحولات جمعیت ...................................................................................................................... 61

1-2-3-1-3- نرخ رشد جمعیت............................................................................................................................. 62

2-2-3-1-3- پیش­بینی جمعیت ........................................................................................................................... 63

3-3-1-3- ترکیب جمعیت ................................................................................................................................... 64

1-3-3-1-3- ترکیب سنی ................................................................................................................................... 64

2-3-3-1-3- ترکیب جنسی ................................................................................................................................. 65

4-3-1-3- تراکم جمعیت ..................................................................................................................................... 66

5-3-1-3- سواد و آموزش .................................................................................................................................... 68

6-3-1-3- وضعیت اقتصادی منطقه ...................................................................................................................... 70

1-6-3-1-3- بررسی وضعیت بخش­های مختلف اقتصادی ...................................................................................... 71

1-1-6-3-1-3- کشاورزی .................................................................................................................................... 72

2-1-6-3-1-3- صنایع روستایی ........................................................................................................................... 76

2-3- بخش دوم: روش­شناسی پژوهش ................................................................................................................... 78

1-2-3- روش پژوهش ........................................................................................................................................... 78

2-2-3- جامعه آماری ............................................................................................................................................ 80

3-2-3- نحوه جمع­آوری اطلاعات .......................................................................................................................... 81

4-2-3- شیوه تجزیه و تحلیل داده­ها  .....................................................................................................................81

5-2-3- تعریف عملیاتی متغیرها و شاخص­های تحقیق .......................................................................................... 81

6-2-3- روایی و پایایی ابزار تحقیق ....................................................................................................................... 84

جمع­بندی ............................................................................................................................................................ 85

فصل چهارم: بحث و نتایج

پیش­درآمد.. .88

1-4- یافته­های توصیفی .. 88

1-1-4- وضعیت سنی پاسخگویان .. 88

2-1-4- وضعیت سواد پاسخگویان.. 89

3-1-4- وضعیت شغلی پاسخگویان .. ..90

4-1-4- وضعیت فعالان در زیربخش­های کشاورزی .................................................................................................91

5-1-4- وضعیت درآمد پاسخگویان ........................................................................................................................92

2-4- برخورداری از خدمات و امکانات ................................................................................................................94

3-4- تعیین روستاهای با ترکیب سنی جوان و سالخورده ....................................................................................... 95

4-4- یافته­های استنباطی.. .98

1-4-4- تحلیل تفاوت سطح توسعه اقتصادی روستاهای با ترکیب سنی جوان و سالخورده   98

2-4-4- تحلیل تفاوت سطح توسعه اجتماعی روستاهای با ترکیب سنی جوان و سالخورده   100

5-4- نتایج آزمون فریدمن .. 104

6-4- آزمون فرضیات .. 106

1-6-4- آزمون فرضیه اول.. 106

2-6-4- آزمون فرضیه دوم .. 107

فصل پنجم: نتیجه­گیری و پیشنهادات

1-5- جمع­بندی.. 111

2-5- نتیجه­گیری .. 112

3-5- پیشنهادات.. 115

فهرست منابع .............................................................................................................................................   118

فهرست جداول

عنوان                                                                                                                                      صفحه

جدول 1-3: تقسیمات سیاسی شهرستان تربت حیدریه و بخش جلگه رخ 1390    48

جدول 2-3: میانگین، حداقل و حداکثر درجه حرارت شهرستان تربت حیدریه 1390-1360  53

جدول 3-3: بارندگی میانه شهرستان تربت حیدریه 1390-1360  ........54

جدول 4-3: توزیع تبخیر ماهیانه شهرستان تربت حیدریه 1390-1360  55

جدول 5-3: توزیع زمانی یخبندان شهرستان تربت حیدریه 1390-1360  56

جدول 6-3: تغییرات جمعیت بخش جلگه رخ 1390-1345. 61

جدول 7-3: نرخ رشد جمعیت بخش جلگه رخ 1390-1345. 62

جدول 8-3: پیش­بینی جمعیت بخش جلگه رخ تا سال 1410. 63

جدول 9-3: مقایسه نسبت جنسی بخش جلگه رخ در سال 1390  66

جدول 10-3: تراکم نسبی جمعیت بخش جلگه رخ 1390. 67

جدول 11-3: روند افزایش تراکم نسبی جمعیت بخش جلگه رخ 1390-1385  67

جدول 12-3: توزیع فضایی تراکم بیولوژیک بخش جلگه رخ 1390  68

جدول 13-3: وضعیت سواد بخش جلگه رخ به تفکیک جنس 1390  70

جدول 14-3: سطح زیرکشت (آبی/دیم) و میزان برداشت 1391  73

جدول 15-3: تعداد دام کوچک و بزرگ و نسبت دام به جمعیت به تفکیک دهستان 1391  75

جدول 16-3: تعداد و ظرفیت مرغداری گوشتی بخش جلگه رخ 1391  76

جدول 17-3: جمعیت 10 ساله و بیشتر بر حسب سن و وضع فعالیت 1390  78

جدول 18-3: ابعاد، مؤلفه و شاخص­های پژوهش.. 82

جدول 19-3: بررسی میزان آلفای کرونباخ.. 85

جدول 1-4: وضعیت سنی پاسخگویان.. 88

جدول 2-4: وضعیت سواد پاسخگویان.. 89

جدول 3-4: وضعیت اشتغال پاسخگویان.. 90

جدول 4-4: وضعیت فعالان در زیربخش­های کشاورزی ...........................................................................................92

جدول 5-4: وضعیت درآمد پاسخگویان ..................................................................................................................93    جدول 6-4: امکانات و خدمات روستاهای مورد مطالعه ............................................................................................95

جدول 7-4: روستاهای با ترکیب سنی جوان و سالخورده ..................................................................... 96

جدول 8-4: میانگین، انحراف معیار و ضریب تغییرات شاخص­های اقتصادی در روستاهای با ترکیب سنی جوان و سالخورده .. 99

جدول 9-4: میانگین، انحراف معیار و ضریب تغییرات شاخص­های اجتماعی در روستاهای با ترکیب سنی جوان و سالخورده..

................................................................................................................................................................................................................. 100

جدول 10-4: شاخص­های اقتصادی، اجتماعی، نهادی- اداری،طبیعی- محیطی، فردی- مهارتی و کالبدی- فضایی.....103

جدول 11-4: نتایج آزمون فریدمن.. 105

جدول 12-4: نتایج آزمون من­ویتنی در شاخص اقتصادی    107

جدول 13-4: میانگین وزنی شاخص اقتصادی .. 107

جدول 14-4: نتایج آزمون من­ویتنی در شاخص اجتماعی   108

جدول 15-4: میانگین وزنی شاخص اجتماعی ...................................................................................................... 108

جدول 16-4: میانگین و انحراف معیار شاخص­های اقتصادی و اجتماعی ................................................................ 109

فهرست شکل­ها، مدل­ها و نمودار­ها

عنوان                                                                                                                                       صفحه

مدل 1-1: اثرات دوجانبه سالخوردگی.. 7

مدل 2-1: پیامدهای سالخوردگی جمعیت روستایی.. 8

مدل 3-1: ویژگی­های اقتصادی- اجتماعی روستاهای با ترکیب سنی جوان   9

مدل 1-2: فرآیند تدریجی رشد و زوال روستاها ......................................................................................................30

شکل 1-3: گلباد شهرستان تربت حیدریه طی دوره 1390-1380  58

نمودار 1-3: ترکیب سنی بخش جلگه رخ 1390. 65

مدل 1-3: فرآیند انجام تحقیق.. 79

نمودار 1-4: وضعیت سنی پاسخگویان.. 89

نمودار 2-4: وضعیت سواد پاسخگویان.. 90

نمودار 3-4: وضعیت اشتغال پاسخگویان.. 91

 نمودار 4-4: وضعیت فعالان در زیربخش­های کشاورزی ..........................................................................................92

 نمودار 5-4: وضعیت درآمد پاسخگویان .................................................................................................................93