چکیده

کاربری مذهبی به شکل فزاینده ای سبب تجمع اجتماعات انسانی، حول یک مرکز مشخص می گردد. شهر رشت يکي از شهرهايي است که نياز به بررسي و تحليل کالبدي به واسطه وجود زیارتگاه دانای علی دارد. پژوهش حاضر بر آن  است، با بررسي و تحليل نقش کاربری مذهبی، به شکل گیری،  توسعه و بافت های محله ای شهر رشت و با مطالعه موردی زیارتگاه دانای علی بپردازد. هدف عمده پژوهش حاضر، تحلیل کاربری مذهبی در  محله مورد مطالعه و تاثیر آن بر شکل گیری بافت محله ای می باشد. شهر رشت با ساخت دایره ای ،داراي فرمي شعاعي است، عوامل جغرافيايي (انساني و طبيعي)در توسعه کالبدي نقش موثري دارند اما نباید نقش کاربری مذهبی دانای علی را در شکل توسعه فضایی رشت نادیده گرفت.

روش تحقیق توصیفی – تحلیلی است. در این پژوهش با بکارگیری مطالعه میدانی و اسنادی و با استفاده از بزارهایی چون پرسشنامه، مصاحبه و مباحثه و تهیه عکس و نقشه و بهره گیری از نتایج تکنیک سوات[1] به آزمون فرضیه های زیر بوده است:

موقعیت ارتباطی و مکانی زیارتگاه دانای علی تأثیر فراوانی در شکل گیری  محله مورد مطالعه (محله چمارسرا) گذاشته، نقش مذهبی و زیارتی دانای علی، سبب توسعه فضایی محله چمارسرا شده و در نهایت به نظر می رسد، واکاوی نقش کاربری های مذهبی، از جمله زیارتگاه دانای علی  به ارتقاء برنامه ریزی و مدیریت شهری رشت کمک می نماید.

نتایج حاصل از مطالعه حاضر نشانگر آن است که موقعیت ارتباطی و مکانی زیارتگاه دانای علی در شکل گیری و گسترش محله چمارسرا تأثیر گذاشته و هم چنین نشانگر آن است که نقش مذهبی و زیارتی آن سبب توسعه فضایی محله چمارسرا شده است و کارکرد مذهبی سبب ارتقاء برنامه ریزی و مدیریت شهری شده است.

واژگان کلیدی: توسعه فضایی و کالبدی، کاربری مذهبی، بافت های محله ای، رشت، بقعه دانای علی.

فهرست مطالب

چکیده 1

مقدمه 3

کلیات تحقیق 5

فصل اول 5

1-1-بیان مسأله 6

1-2- اهمیت و ضرورت تحقیق 8

1-3-اهداف تحقیق 8

1-4- سوالات و فرضیه های تحقیق 9

1-5- تعریف واژه ها و مفاهیم 9

فصل دوم مبانی نظری تحقیق 12

مقدمه 13

2-1- پیشینه تحقیق 14

2-2- مفاهیم محله 15

2-3- توسعه محله اي 18

2-4- تکوین محله 21

2-5- هويت محله 25

2-6- هويت بخشي محله اي 25

2-7- نحوه محله گزینی 27

2-8- اجزای محله 28

2-9- خصوصیات کالبدی محلات 30

2-10- ساختار كالبدي محله 33

2-11- جمعیت و محله 38

2-12- روابط و ترکیب اجتماعی محلات 39

2-13- شرايط اجتماعى و فيزيكى محله 40

2-14- مدیریت محله و ساختار آن در شهرها 41

2-15- مفاهيم و ارزشهاى موجود در محله هاى مسكونى سنتى ايران 42

2-16- ویژگی های محله های شهری در ایران 43

2-17- شهر ايرانى - اسلامى 44

2-18- مكان هاى زيارتى در شهرهاى ايران 45

2-19- موفولوژی محلات شهرهای اسلامی 46

2-20- جايگاه مساجد در ساختار اكولوژيك شهرهاي اسلامي 48

2-21- نقش مسجد در توسعه‌‌ي محله‌اي 49

2-22- جايگاه مسجد در ساختار فضايي و كالبدي شهر و محله‌اي 50

2-23- نقش مساجد در توسعه فضايي و كالبد شهري و محله‌اي 52

2-24- زیارتگاه در روند توسعه محلات شهری 53

2-25- شکل گیری فضاها و نواحی فرهنگی بر مبنای مذهب 54

2-26- کاربری مذهبی 56

2-27- اکولوژی مذهبی 56

2-28- کارکرد زیارتگاه ها 57

2-29- نظریه مذهبی به عنوان منشأ پیدایش شهر (شهر به عنوان عبادتگاه) 61

2-30- تحولات کالبدی – فضایی مراکز مذهبی 62

2-31- مکاتب جغرافیایی مذاهب 72

2-32- دیدگاه‌ها و نظریه های اساسی قابل مطالعه در تبیین کاربری اراضی و عملکرد های شهری 75

2-33- تکامل نظریه های محله 92

2-34- طبقه بندی کاربری‌های شهری 92

2-35-محله بندی شهری و نقش آن در جهت دهی به توسعه فضایی 94

فصل سوم روش شناسی تحقیق 96

3-1- روش تحقیق و مراحل انجام کار 97

3-2- جامعه آماری، نمونه و حجم آن 101

3-3- متغیر های تحقیق 102

3-4- محدوده مورد مطالعه و مقطع زمانی 102

3-5- اهمیت مدل در فرایند برنامه ریزی 102

3-6- مدل تحلیلی SWOT 103

فصل چهارم  یافته های تحقیق 106

4-1- موقعیت جغرافیایی شهر رشت 107

4-2- محله چمارسرا (چومارسرا) 108

4-3-کاربری مذهبی موجود در رشت 112

4-4- زیارتگاه دانای علی به عنوان کاربری مذهبی موجود در محله چمارسرا 116

4-5- محله چمارسرا از نظر ساخت و بافت و علل توسعه فضایی 119

4-6-هویت شهری در محله چمارسرا عاملی در جهت توسعه فضایی و کالبدی 123

4-6- ویژگی های فضایی محله چمارسرا 125

4-7- شاخص های کالبدی 129

4-7-7- شاخص های خدماتی 137

4-7-17-  شاخص های جمعیتی 153

4-7-23-  شاخص های اجتماعی-اقتصادی 159

4-7-26- شاخص های زیست محیطی 164

فصل پنجم تحلیل فرضیه ها، نتیجه گیری وپیشنهادات 177

5-1- جمع بندی 178

5-2- آزمون فرضیه ها 180

5-3- نتیجه گیری 183

5-4- پیشنهادات 184

منابع 188

پیوست 197

Abstract 202

فهرست جداول

جدول شماره 2-1- انواع کاربری اراضی و زیر گروه‌های فعالیتی آنها بر مبنای ضوابط سازمان مدیریت و برنامه ریزی 93

جدول شماره3-1-تشخیص نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدهای مرتبط با موضوع 104

جدول شماره3-2- ماتریس تحلیلیSWOT  و نحوه تعیین استراتژی ها 105

جدول شماره 4-1-سرانه و برآورد سطوح موردنیاز برای کارکردهای عمده شهری در محله چمارسرا، به روش های نوین کاربری پذیری قطعات شهری.........................................................................................................116

جدول شماره 4-7-1-موثرترین عوامل در شکل گیری و توسعه محله چمارسرا 130

جدول شماره 4-7-2- قدمت محله 131

جدول شماره 4-7-3- مدت ساکن بودن در محله 133

جدول شماره 4-7-4-  عمر ساختمان های محله چمارسرا 134

جدول شماره 4-7-5-  قدمت ابنیه 135

جدول شماره 4-7-6- میزان رعایت قوانین و مقررات شهرداری در احداث ساختمان ها و نمای محله 136

جدول شماره 4-8-1- وجود خدمات آموزشی در محله 137

جدول شماره 4-8-2- وجود خدمات بهداشتی در محله 137

جدول شماره 4-8-3- وجود خدمات تجاری در محله 138

جدول شماره 4-8-4- وجود خدمات اداری در محله 138

جدول شماره 4-8-5- وجود خدمات مذهبی در محله 139

جدول شماره 4-8-6-وجود فضای سبز در محله 139

جدول شماره 4-8-7- تعداد خدمات ورزشی در محله 139

جدول 4-8-8- میزان رضایت از خدمات محله 141

جدول شماره 4-8-9- حوزه نفوذ کاربری مذهبی دانای علی 143

جدول شماره 4-8-10-  میزان رضایت ساکنین محله چمارسرای رشت از نحوه دسترسی به مرکز شهر 144

جدول شماره 4-8-11-  میزان رضایت ساکنین از زندگی در محله چمارسرای رشت 145

جدول شماره 4-8-12-  میزان ساخت و سازهای مطابق با ضوابط شهرسازی و برنامه های شهری در محله چمارسرای رشت 146

جدول شماره4-8-13-  برخورداری مردم از زمین از طرف ارگان های دولتی 147

جدول شماره4-8-14- اجرای طرح و پروژه شهری در سطح محله در سال های اخیر از طرف   شهرداری. .148

جدول شماره 4-8-15-  میزان رضایت از اجرای پروژه ها 150

جدول شماره 4-8-16-  گسترش محله بر اساس طرح ها و برنامه های شهرداری 151

جدول شماره 4-8-16-  میزان رضایت از اجرای طرح ها و برنامه های شهرداری برای گسترش محله 152

جدول شماره 4-9-1-  تعداد جمعیت هر واحد مسکونی 153

جدول شماره 4-9-2-  تعداد اعضای خانواده 154

جدول شماره 4-9-3-  گروه های سنی محله 155

جدول شماره 4-9-4- میزان تحصیلات 156

جدول شماره 4-9-5- وضعیت اشتغال خانوار ساکن 157

جدول شماره 4-9-6- گویش اغلب اعضای خانواده 158

جدول شماره 4-10-1- میزان درآمد ماهیانه ساکنین محله چمارسرا 159

جدول شماره 4-10-2-  نقش عوامل مختلف در انتخاب مسکن ساکنین محله چمارسرا 161

جدول شماره 4-10-4-  وجود واحد خرده فروشی و عمده فروشی بازارچه(میوه و تره بار) 162

جدول شماره 4-10-5-  میزان رضایت از دسترسی به واحدهای خرده فروشی 162

جدول شماره 4-10-6-میزان نقش کارکرد زیارتی-مذهبی محله در کنار سایر بخش های مدیریتی شهر و در بهبود مدیریت شهری و ارتقاء مشارکت ساکنان 163

جدول شماره 4-10-7-  میزان تأثیر کارکرد زیارتی-مذهبی محله در توسعه فضایی 164

جدول شماره 4-11- 1- جمع آوری زباله توسط شهرداری 165

جدول شماره4-11- 2-  میزان رضایت از عملکرد شهرداری 166

جدول شماره 4-11- 3-  اقدام شهرداری به تخلیه فاضلاب ها در طول سال 167

جدول شماره 4-11- 4- میزان رضایت از تخلیه فاضلاب ها توسط شهرداری 168

جدول شماره 4-11- 5-   میزان اقدام شهرداری به حفظ و نگه داری محله از نظر بهداشتی 169

جدول شماره 4-11- 6- وجود جانوران موزی در محله چمارسرا 170

جدول شماره 4-11-7-  میزان اقدام شهرداری به نظافت و جلوگیری از رشد حیوانات موزی 171

جدول شماره 4-11-8-  میزان آلودگی آب به وسیله رودخانه 172

جدول شماره 4-11-9- وجود صنایع آلوده کننده در محله 173

جدول شماره 4-11-10-میزان نقش شهرداری در جلوگیری از احداث صنایع آلوده کننده در داخل محله 174

جدول شماره 4-12- مربوط به عوامل داخلی (نقاط قوت، ضعف) وعوامل خارجی (فرصت ها وتهدیدها) در محله چمارسرا..................................................................................................................................................176

فهرست نمودارها

نمودار شماره 4-7-1-  موثرترین عوامل در شکل گیری و توسعه محله چمارسرا 130

نمودار شماره4-7-2- قدمت محله 131

نمودار شماره 4-7-3-  مدت ساکن بودن در محله 133

نمودار شماره 4-7-4- مدت ساخت ساختمان 134

نمودار شماره 4-7-5-  قدمت ابنیه 135

نمودار شماره 4-7-6- میزان رعایت قوانین و مقررات شهرداری در احداث ساختمان ها و نمای محله 136

نمودار شماره 4-8-9- حوزه نفوذ کاربری مذهبی دانای علی 143

نمودار شماره 4-8-10-  میزان رضایت ساکنین محله چمارسرای رشت از نحوه دسترسی به مرکز شهر 144

نمودار شماره 4-8-11-  میزان رضایت از زندگی در محله 145

نمودار شماره 4-8-12  میزان ساخت و سازهای مطابق با ضوابط شهرسازی و برنامه های شهری در محله چمارسرای رشت 147

نمودار شماره4-8-13-  برخورداری مردم از زمین از طرف ارگان های دولتی 148

نمودار شماره 4-8-14-  اجرای طرح و پروژه شهری در سطح محله در سال های اخیر از طرف شهرداری 149

نمودار شماره 4-8-15-  میزان رضایت از اجرای پروژه ها 150

نمودار شماره 4-8-16-  گسترش محله بر اساس طرح ها و برنامه های شهرداری 151

نمودار شماره 4-8-17-  میزان رضایت از اجرای طرح ها و برنامه های شهرداری برای گسترش محله 153

نمودار شماره 4-9-1-  تعداد جمعیت هر واحد مسکونی 154

نمودار شماره 4-9-2-  تعداد اعضای خانواده 155

نمودار شماره 4-9-3-  گروه های سنی محله 156

نمودار شماره 4-9-4-   میزان تحصیلات 157

نمودار شماره 4-9-5-   وضعیت اشتغال خانوار ساکن 158

نمودار شماره 4-9-6-  گویش اغلب اعضای خانواده 159

نمودار شماره 4-10-1-  میزان درآمد ماهیانه ساکنین محله چمارسرا 160

نمودار شماره 4-10-2- نقش عوامل مختلف در انتخاب مسکن ساکنین محله چمارسرا 161

نمودار شماره  4-10-6- میزان نقش کارکرد زیارتی-مذهبی محله در کنار سایر بخش های مدیریتی شهر و در بهبود مدیریت شهری و ارتقاء مشارکت ساکنان 163

نمودار شماره 4-10-7- میزان تأثیر کارکرد زیارتی-مذهبی محله در توسعه فضایی 164

نمودار شماره 4-11- 1-  جمع آوری زباله توسط شهرداری 165

نمودار شماره 4-11- 2-   میزان رضایت از عملکرد شهرداری 166

نمودار شماره 4-11- 3-  اقدام شهرداری به تخلیه فاضلاب ها در طول سال 167

نمودار شماره 4-11- 4- میزان رضایت از تخلیه فاضلاب ها توسط شهرداری 168

نمودار شماره 4-11- 5- میزان اقدام شهرداری به حفظ و نگه داری محله از نظر بهداشتی...................................................169

نمودار شماره 4-11- 6- وجود جانوران موزی در محله..............................................................................................................171

نمودار شماره 4-11-7-  میزان اقدام شهرداری به نظافت و جلوگیری از رشد حیوانات موزی...................................................171

نمودار شماره 4-11-8- میزان آلودگی آب به وسیله رودخانه......................................................................................................172

نمودار شماره 4-11-9- وجود صنایع آلوده کننده در محله.........................................................................................................174

نمودار شماره 4-11-10- میزان نقش شهرداری در جلوگیری از احداث صنایع آلوده کننده در داخل محله................................175

فهرست نقشه ها

نقشه شماره 4-1-  موقعیت 109

نقشه4-2- تصویر رشت قبل از دوره صفویه 110

نقشه شماره 4-3- تصویر رشت در دوره صفویه 110

نقشه شماره 4-4- تصویر رشت در اوایل دوره قاجار 111

نقشه شماره 4-5- تصویر رشت در اواخر دوره قاجار 111

نقشه شماره 4-6- وضع موجود محله چمارسرا 112

نقشه شماره4-7- پراکنش و شعاع عملکردی کاربری مذهبی در سطح شهر 113

نقشه شماره4-8- محدودیت های حاصل از دسترسی ها(کاربری مذهبی) 114

نقشه شماره 4-6- جمعیت مراجعه کننده به عناصر و فضاهای خاص 117

نقشه شماره 4-7- محلات قدیمی رشت 121

نقشه شماره4-8- عناصر و فضاهای شاخص بافت قدیم 122

نقشه شماره 4-9- مراکز محله چمارسرا 122

فهرست عکس

عکس شماره 4-1- نمایی از بقعه دانای علی رشت در گذشته 117

عکس شماره 4-2- نمایی از بقعه دانای علی در زمان حال 118

عکس شماره 4-3- نمایی از بقعه دانای علی در مراسم تاسوعا و عاشورا 118

عکس شماره 4-4- قدمت محله 132

عکس شماره 4-5- احدث پروژه جدید در محله 149