چکیده

ارتباطات زیربنای تمدن هر جامعه است، راه‌های ارتباطی به عنوان اصلی‌ترین زیرساخت ارتباطی جوامع انسانی کارکردهای متعدد و پیچیده‌ای را ایفا می‌کنند. لذا توجه و شناخت ارتباطات فی مابین انسان، شبکه ارتباطی و جغرافیا در ایجاد و توسعه شبکه راه‌های ارتباطی با ویژگی‌ها و قابلیت‌های کارکردی بسیار مؤثر است. شبکه ارتباطی راه ها متأثر از توسعه تکنولوژی دستخوش تغییرات اساسی شده‌اند، لذا در بررسی ارتباط سه عنصر مطرح شده تأثیر تکنولوژی نیز می‌بایست مورد توجه قرار گیرد.

در این پژوهش به کمک منابع کتابخانه‌ای، به بررسی ویژگی‌ها و کارکردهای شبکه راه‌های ارتباطی استان گیلان خواهیم پرداخت و سعی خواهیم نمود تا با بررسی این ویژگی‌ها و مؤلفه‌های تأثیرگذار جغرافیای سیاسی بر شبکه راه‌های استان نقش و جایگاه آن‌ها را تعیین و تحلیل نماییم. در این راستا با استفاده از آمار و اطلاعات موجود از وضعیت راه‌ها، نوع و نحوه تردد، چالش‌ها و فرصت‌های پیش رو در ایجاد و توسعه شبکه ارتباطی راه‌های استان گیلان بررسی و تحلیل شده است.

در فرایند بررسی مؤلفه‌های جغرافیای سیاسی بر شبکه راه‌های استان گیلان در پی یافتن پاسخ برای سؤال بنیادین تحقیق: "مؤلف های تأثیرگذار جغرافیای سیاسی بر شبکه راه های استان گیلان کدامند؟" خواهیم بود تا با یافتن ارتباط فی مابین این دو مقوله فرصت‌ها و چالش‌های موجود شناسایی و راهکارهایی مناسب ارائه گردد. در پایان فرضیه‌های از پیش تعیین شده" سازماندهی سیاسی فضا می تواند بر چگونگی شبکه راه های ارتباطی استان تأثیرگذار باشد." و "استفاده از تکنولوژی و مؤلفه های جغرافیایی در سازماندهی سیاسی فضا می تواند بر چگونگی شبکه راه های استان گیلان تأثیرگذار باشد." بررسی و اثبات شد که فرضیه های مورد نظر قابل دفاع هستند چرا که نقش غیرقابل انکار مؤلفه‌های جغرافیایی به ویژه جغرافیای سیاسی در شبکه راه‌ها کاملاً مشهود و قابل رویت است.

هدف از پیگیری نقش مؤلفه های جغرافیای سیاسی بر شبکه راه های گیلان در ابتدا شناخت تأثیرات جغرافیای سیاسی بر شبکه راه ها و حوادث جاده ای است که این هدف با مطالعه ویژگی های جغرافیای سیاسی و آمار حوادث موجود دنبال می شود، سپس نقش تکنولوژی و مؤلفه های جغرافیایی در شبکه راه‌های استان با رویکرد سازماندهی سیاسی فضا بررسی می‌گردد و سرانجام برنامه ای مناسب جهت ارتقاء شبکه راه‌های استان با توجه به سازماندهی سیاسی فضا و مؤلفه‌های جغرافیای سیاسی که نتایج آینده‌نگرانه‌ای به همراه خواهد داشت، پیشنهاد می‌گردد.

نتایج این تحقیق حکایت از آن دارد که با توجه به ظرفیت‌های بلقوه گیلان در زمینه حمل و نقل به ویژه قرار گرفتن در مسیر کریدورهای بین‌المللی تاکنون از این مزیت استفاده نگردیده است. فضای جغرافیایی فشرده و کوچک از مزیت‌های ارتباطی استان است. در کنار آن وجود دریا و بنادر مهم و مرزهای بین‌المللی از برتری‌های حوزه حمل و نقل استان حکایت دارد. تراکم جمعیت، ویژگی‌های جغرافیای طبیعی استان گیلان فقدان راه‌آهن سراسری در این استان از موانع توسعه حمل و نقل و راه‌های ارتباطی گیلان محسوب می‌شود.

واژگان کلیدی: جغرافیای سیاسی، شبکه راه‌ها، ایمنی، حوادث جاده‌ای، حمل و نقل، گیلان

فهرست مطالب

چکیده 1

مقدمه......................................................................................................................................................................3

فصل اول: کلیات تحقیق...............................................................................................................................5

1-1 بیان مسئله...... 6

1-2 سؤال تحقیق 7

1-3 فرضیه‌های تحقیق 7

1-4 پیشینه تحقیق 7

1-5 اهداف تحقیق 10

1-6 ضرورت تحقیق 10

1-7 روش پژوهش 11

1-8 تعریف مفاهیم 11

فصل دوم: مبانی نظری و مفاهیم و دیدگاه‌ها. 13

2-1 مفهوم جغرافیای سیاسی 14

2-1-1 تعاریف و دیدگاه ها 16

2-1-2 عوامل تأثیرگذار بر جغرافیای سیاسی 17

2-1-2-1       عوامل ثابت...... 17

2-1-2-1-1        موقعیت................ 17

2-1-2-1-2        وسعت................. 21

2-1-2-1-3...................................... شکل 23

2-1-2-1-4        توپوگرافی............ 25

2-1-2-2       عوامل متغیر جغرافیای سیاسی 27

2-1-2-2-1        جمعیت................ 27

2-1-2-2-2        شبکه ارتباطی منظم 28

2-2 مفهوم راه و شبکه ارتباطی 29

2-2-1 تاریخچه.. 30

2-2-2 انواع راه های ارتباطی 31

2-2-2-1       آزادراه............... 32

2-2-2-2       بزرگ راه ها...... 33

2-2-2-3       راه های اصلی... 33

2-2-2-4       راه های فرعی.. 34

2-2-2-5       راه روستایی...... 34

2-2-2-6       راه دسترسی آسفالته 34

2-2-2-7       راه دسترسی خاکی 35

2-2-2-8       راه اختصاصی... 35

2-3 عوامل مرتبط با شبکه ارتباطی 35

2-3-1 توسعه و شبکه ارتباطی 36

2-3-1-1       توسعه اقتصادی و شبکه ارتباطی 37

2-3-1-2       توسعه فرهنگی اجتماعی و شبکه ارتباطی 38

2-3-2 امنیت و شبکه ارتباطی 39

2-3-2-1       اهمیت راه از دیدگاه نظامی 40

2-3-2-2       شبکه راه و لجستیک 40

2-3-2-3       شبکه راه پدافندی 41

2-3-2-4       شبکه راه‌های آفندی 43

2-3-2-5       استانداردهای نظامی در احداث شبكه هاي ارتباطي 44

2-3-2-6       ایمنی و شبکه ارتباطی 45

2-3-2-6-1        نقش راه هاي ارتباطی در ایمنی ترافیک 46

2-3-3 دمکراسی  و شبکه ارتباطی 48

2-3-4 همگرایی و شبکه ارتباطی 49

2-3-5 واگرایی و شبکه ارتباطی 50

2-3-6 تکنولوژی و شبکه ارتباطی 52

2-3-7 ناهمواری و شبکه ارتباطی 55

2-3-8 اقلیم و شبکه ارتباطی 57

2-3-9 محیط زیست و شبکه ارتباطی 59

2-3-9-1       محیط زیست و احداث و توسعه شبکه ارتباطی 60

2-3-9-2       محیط زیست و بهره برداری از شبکه ارتباطی 62

2-3-9-3       آینده شبکه ارتباطی و محیط زیست 64

2-3-10     گردشگری و شبکه ارتباطی 65

2-4 چشم انداز جغرافیای سیاسی راه های ارتباطی 66

2-4-1 افزایش نقاط شهری و راه های ارتباطاتی 68

2-4-2 توسعه ارتباطات فراملی و راه های ارتباطی 70

فصل سوم: مشخصات جغرافیایی منطقه مورد مطالعه 72

3-1 وجه تسمیه گیلان 73

3-2 موقعیت جغرافیایی استان گیلان 74

3-2-1 موقعیت ریاضی 75

3-2-2 موقعیت نسبی 75

3-3 وسعت و اقلیم استان گیلان 76

3-4 شکل و توپوگرافی استان گیلان 76

3-5 توزیع جمعیت در استان گیلان 78

3-6 شهرها و روستاهای استان گیلان 80

3-7 مکان‌های توریستی استان گیلان 81

3-7-1 مکان‌های توریستی با قابلیت جاذبه‌های انسانی 83

3-7-1-1       بناهای تاریخی گیلان 83

3-7-1-2       جاذبه‌های زیارتی و آرامگاه‌ها 87

3-7-1-3       بازار های محلی 88

3-7-1-4       شهر های توریستی 90

3-7-2 مکانهای توریستی با قابلیت جاذبه‌های طبیعی 92

3-7-2-1       ساحل دریا....... 92

3-7-2-2       تالاب‌ها، دریاچه‌ها  و رودها 94

3-7-2-3       جنگل‌ها............ 95

3-7-2-4       کوهستان‌ها و نواحی ییلاقی 96

3-8 مشخصات راهها و شبکه ارتباطی استان گیلان 97

3-8-1 تاريخچه راه هاي استان گيلان 97

3-8-2 شرايط كنوني راه هاي استان گيلان 101

فصل چهارم: یافته‌های تحقیق 104

4-1 نسبت راههای گیلان به کشور 105

4-1-1 بر حسب وسعت 106

4-1-2 بر حسب جمعیت 108

4-1-3 بر حسب تعداد شهرها و روستاها 110

4-2 کارکرد راه‌‌های استان گیلان 111

4-2-1 کارکرد فرهنگی- اجتماعی 112

4-2-2 کارکرد اقتصادی- تجاری 113

4-2-3 کارکرد سیاسی- امنیتی 117

4-2-4 کارکرد فراملی 118

4-3 توسعه راه و مسائل زیست محیطی در استان گیلان 121

4-4 نقش تکنولوژی در راه و راهداری استان گیلان 123

4-5 الزامات راه و راهداری در استان گیلان 124

4-5-1 چالش تصادفات جاده‌ای استان گیلان 124

4-5-2 الزامات فنی و مهندسی راه‌های  استان گیلان 127

4-6 چشمانداز ژئوپلیتیک راه و شبکه ارتباطی در استان گیلان 131

4-6-1 کریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال- جنوب (نستراک) 131

4-6-2 کریدور حمل و نقلی اروپا- قفقاز- آسیا (تراسیکا) 135

4-6-3 توسعه فرا ملی شبکه ریلی استان 139

4-6-4 منطقه‌ی آزاد تجاری انزلی 141

فصل پنجم: ارزیابی فرضیه‌ها و نتیجه‌گیری 143

5-1 مقدمه......... 144

5-2 ارزیابی فرضیه اول 145

5-3 ارزیابی فرضیه دوم 147

5-4 نتیجه‌گیری. 150

5-5 پیشنهادات.. 151

منابع 153

چکیده انگلیسی.................................................................................................................................................159

فهرست جداول

جدول ‏2‑1: طبقه‌بندی کشورها بر حسب وسعت 22

جدول ‏3‑1: آمار و اطلاعات جمعيتي كشور و استان گيلان(1391) 79

جدول ‏3‑2: آمار و اطلاعات تقسيمات سياسي كشور و استان گيلان (1390) 81

جدول ‏4‑1: آمار و اطلاعات وضعيت راه های كل كشور و استان گيلان (1393) 106

جدول ‏4‑2: مقایسه وضعیت تقسیمات سیاسی کشور با استان گیلان 110

جدول ‏4‑3: راه‌های روستایی شهرستان‌های استان به تفکیک کیفیت کاربری 111

جدول ‏4‑4: تعداد خودروهای وارد شده و خارج شده از استان بر اساس آمار ترددشمارها 113

جدول ‏4‑5: تردد ناوگان باربری در محورهای دارای ترددشمار استان گیلان 115

جدول ‏4‑6: میزان صادرات و واردات بار در بنادر کشور 116

جدول ‏4‑7: ميزان انتشار گازهاي آلاينده و گلخانه اي در حمل ونقل جاده اي 122

جدول ‏4‑8: جدول تجهیزات الکترونیکی راه‌های گیلان 123

جدول ‏5‑1: راه‌های شهرستان‌های استان مرتب شده بر اساس میزان کل راه‌ها 145

جدول ‏5‑2: مشخصات راه‌های 5 شهرستان استان قبل و بعد از ارتقای فضای سیاسی 146

فهرست اشکال

شکل ‏2‑1: درجه بندی ساده راه های برون شهری 31

شکل ‏2‑2: تأثیر عوامل مختلف در وقوع تصادفات جاده‌ای 47

شکل ‏2‑3 : شبکه پیچیده ای از  راه های ارتباطی زمینی 53

شکل ‏2‑4 : تصویر  تکنولوژی ارتباط و تردد  هوشمند خودروها در جاده ها 54

شکل ‏2‑5 : تصویر یک راه کوهستانی پر پیچ و خم 55

شکل ‏2‑6 : سرمای شدید و یخزدگی علایم ترافیکی 58

شکل ‏2‑7 : عبور  جاده از میان جنگل با توجه به حفظ پوشش گیاهی منطقه 59

شکل ‏2‑8 : آلودگی هوا در اثر کارکرد وسایل نقلیه 60

شکل ‏2‑9 : برداشت خاک و هموار کردن شیب کوهستان جهت احداث جاده 61

شکل ‏2‑10 : آلودگی هوا در شهرها به علت تردد خودروهای آلاینده 63

شکل ‏3‑1: نمایی از قله سماموس، بلندترین نقطه گیلان از روستای حاجی آباد املش 77

شکل ‏3‑2 : نمونه ای از اشیاء کشف شده در تپه مارلیک 84

شکل ‏3‑3 : تصویری از ساختمانی با کاربری حمام در تپه مریان 85

شکل ‏3‑4: قلعه روخان 86

شکل ‏3‑5 : قلعه صلصال 87

شکل ‏3‑6 : ساحل دریا انزلی 93

شکل ‏3‑7 : گل نیلوفر تالاب انزلی 95

شکل ‏3‑8: تصویر جنگل رودسر 96

شکل ‏4‑1: نقشه‌ی راه‌های اصلی و فرعی استان گیلان 105

شکل ‏4‑2: مسیرهای مشخص شده‌ی حمل و نقل بین‌المللی استان گیلان 117

شکل ‏4‑3: بزرگراه‌های ترانزیتی ایران تأیید شده در شبکه‌ی بزرگراه‌های بین‌المللی آسیا 120

شکل ‏4‑4:  نقشه بزرگراه‌های بین‌المللی حمل و نقل آسیا 120

شکل ‏4‑5:تصویری از تصادف شدید در جاده‌های گیلان 125

شکل ‏4‑6: تصویر سقوط خودرو در جاده کوهستانی گیلان 127

شکل ‏4‑7: پل شاهرود در مسیر خط آهن قزوین- رشت 130

شکل ‏4‑8: نقشه‌ی خط سیر نستراک و ارجحیت این مسیر از نظر فاصله نسبت به مسیرهای کنونی 132

شکل ‏4‑9: نقشه خط سیر کریدور حمل و نقل بین المللی شمال – جنوب 133

شکل ‏4‑10: محدوده فعالیت کریدور حمل و نقل بین المللی شمال – جنوب 135

شکل ‏4‑11: نقشه کریدور حمل و نقل تراسیکا در حوزه ایران و سایر کشورهای عضو این کریدور 137

شکل ‏4‑12: محل قراگیری خط آهن قزوین- رشت- انزلی- آستارا 140

شکل ‏4‑13 : نمایی از مرکز تجاری منطقه آزاد انزلی 141

شکل ‏5‑1: توسعه و پیچیدگی شبکه راه‌های استان در مناطق جلگه‌ای و هموار 148

شکل ‏5‑2: عدم توسعه‌ی شبکه‌ راه‌های فرعی در غرب گیلان به علت وجود ناهمواری‌های طبیعی 149

فهرست نمودارها

نمودار ‏4‑1: نسبت طول راه‌ها (اصلی و فرعی) به وسعت استان‌های کشور 107

نمودار ‏4‑2: نسبت طول راه‌های استان گیلان به وسعت 108

نمودار ‏4‑3: نسبت راه‌ها (اصلی و فرعی) به جمعیت استان‌های کشور 109

نمودار ‏4‑4: نسبت طول راه‌های شهرستان‌های استان گیلان به جمعیت 109

نمودار ‏4‑5: تردد کامیون‌های کالا (واردات و صادرات) از مرزهای جاده‌ای سال 92 (هزار سفر کامیون) 119