چکیده

به دلیل توجه زیاد به ابعاد پایداری محیطی و کیفیت زندگی و اجتماعات سالم در سال­های اخیر محفل بحث و بررسی ابعاد کیفی محیط­های سکونتی شهری به شدت داغ شده و كيفيت محيط شهري، به يكي از دغدغه­هاي نوين نهادهاي مديريت و برنامه­ريزي شهری تبدیل شده است.

با این تعابیر، این پژوهش با عنوان ارزیابی کیفیت محیط مسکونی روستاهای ادغام شده در شهر سنندج بر آن است تا با واسطه سنجش سطح رضایت مندی ساکنین از وضعیت کیفی محیط سکونت­شان به ارزیابی کیفی و در صورت لزوم طراحی راهکارهای مناسب جهت بهبود کیفیت این دسته از محیط­های مسکونی بپردازد. برای تحقق این هدف رویکرد سنجش میزان رضایت مندی مسکونی به عنوان رویکرد نظری پایان نامه برگزیده شد. سپس با تشریح روش­شناسی ارزیابی کیفیت محیط مسکونی و تبیین علل استفاده از روش­های مختلف آماری در فرایند پژوهش، کار ادامه پیدا کرد. شایان ذکر است که به منظور جمع آوری داده­ها از پرسشنامه استفاده شد. برای سازمان دهی شاخص­ها و زیرشاخص­های استخراج شده از ادبیات تحقیق، مدل نظری سنجش کیفیت محیط موسوم به درخت ارزش در سه سطح (شامل دو شاخص اصلی و شش زیرشاخص)، تشکیل شد.

یافته­های توصیفی نشان دهنده این است که میزان کیفیت محیط مسکونی در روستاهای حسن آباد و نایسر به ترتیب با میانگین 47/2 و 46/2 (در مقایسه با میانه نظری 3) پایین­تر از میانه نظری یا نسبتا ناراضی ارزيابي شد. نتایج آزمون t نیز نشان می­دهد که رضایت از کیفیت محیط مسکونی روستاهای ادغام شده معنادار نمی­باشد و در مورد دو شاخص سازنده اصلی یعنی رضایت از شاخص­های عینی محیط مسکونی و شاخص­های ذهنی محیط مسکونی نیز نتایج به همین صورت است.

براساس نتایج تحلیل رگرسیونی چند متغیره، در سطح دوم مدل، شاخص­های ذهنی محیط مسکونی نسبت به شاخص­های عینی در میزان رضایت از کیفیت محیط مسکونی تأثیر بیشتری دارد. در سطح سوم مدل نیز، زیرشاخص امکانات خارجی واحد مسکونی، رضایت از سازمان دسترسی و فضایی و دسترسی به امکانات و خدمات تأثیر بیشتری بر شاخص بالاسری خود دارند. همچنین نتایج آزمون تحليل واريانس يك طرفه برای شناسایی ميزان تاثير ویژگی­های اجتماعی- اقتصادی مخاطبان بر روي ادراك كيفيت محيط مسکونی نشان داد که در هر دو روستا، تفاوت ادراک کیفیت محیط مسکونی در بین تمامی گروه­ها (و بر مبنای ویژگی­های اجتماعی- اقتصادی افراد) معنی‌دار است. و در نهایت نتایج آزمون تحلیل عاملی مدل نظری ارایه شده را تأیید نمود.

کلید واژه­ها: کیفیت محیط، کیفیت محیط مسکونی، روستاهای ادغام شده در شهر، شهر سنندج، حسن آباد، نایسر.

فهرست مطالب

عنوان                                                                                             صفحه

فصل اول : مقدمه و کليات تحقيق….....…………………………………….……....1

1-1. بیان مسئله…..………………………………………………………….......2

1-2. اهمیت موضوع تحقیق و دلایل انتخاب آن....................................................................................4

1-3. سوالات تحقیق.............................................................................................................................5

1-4. فرضیات تحقیق............................................................................................................................5

1-5. اهداف تحقیق...............................................................................................................................5

1-6. روش تحقیق................................................................................................................................6

1-7. روش گردآوری اطلاعات.............................................................................................................6

1-8. پیشینه تحقیق...............................................................................................................................6

1-9. مشکلات و موانع تحقیق..............................................................................................................8

1-10.واژه شناسی تحقیق.....................................................................................................................8

منابع و مأخذ.......................................................................................................................................10

فصل دوم : مباني نظري تحقيق..................................................................................................12

2-1. مقدمه .......................................................................................................................................13

2-2. کیفیت زندگی............................................................................................................................13

2-3. قلمرو مفهوم کیفیت زندگی........................................................................................................15

2-4.کیفیت محیط..............................................................................................................................17

2-5. کیفیت محیط سکونت: مفاهیم و تعاریف...................................................................................18

2-5-1. مفهوم سکونت......................................................................................................................18

2-5-2. محیط سکونت......................................................................................................................19

2-5-3. کیفیت محیط سکونت...........................................................................................................19

2-5-4. شاخص­های کمی و کیفی واحد مسکونی..............................................................................20

2-6. رویکرد نظری............................................................................................................................22

2-6-1. رویکرد رضایت مندی و متغیرهای ارزیابی آن.......................................................................22

2-6-2. دیدگاه ادراکی.......................................................................................................................25

2-6-3. مدل کانتر: مولفه­های مکان....................................................................................................29

2-6-4. دیدگاه سیاست گذاران..........................................................................................................30

2-7. گسترش فیزیکی شهرها و ادغام روستاها....................................................................................32

2-8. روستاهای ادغام شده و کیفیت محیط آنها...................................................................................33

2-9. نتیجه گیری و ارایه رویکرد نظری پایان نامه...............................................................................33

منابع و مأخذ.......................................................................................................................................37

فصل سوم : روش شناسی تحقيق..............................................................................................40

3-1. مقدمه........................................................................................................................................41

3-2. روش تحقیق..............................................................................................................................41

3-3. روش سنجش و ارزیابی کیفیت محیط مسکونی.........................................................................42

3-4. روش گردآوری اطلاعات..........................................................................................................44

3-5. روش تجزیه و تحلیل اطلاعات..................................................................................................44

3-6. روایی و پایایی پرسشنامه............................................................................................................45

3-7. جامعه آماري، روش نمونه­گيري و تعداد نمونه...........................................................................46

منابع و مأخذ.......................................................................................................................................48

فصل چهارم : بررسی نمونه مورد مطالعه (روستاهای حسن آباد و نایسر)....................................49

4-1. مقدمه .......................................................................................................................................50

4-2. موقعیت جغرافیایی....................................................................................................................50

4-3. جغرافیای انسانی- اقتصادی منطقه مورد مطالعه..........................................................................50

4-3-1. ویژگی­ها و تحولات جمعیتی شهر سنندج.............................................................................50

4-3-2. گسترش فضایی شهر سنندج از سال 1355 تا 1385...............................................................52

4-4. معرفی روستاهای مورد مطالعه (حسن آباد و نایسر)...................................................................55

4-4-1. ویژگی­ها و تحولات جمعیتی روستاهای مورد مطالعه............................................................56

4-4-2. ویژگی­ها و تحولات اقتصادی روستاهای مورد مطالعه...........................................................57

4-4-3. ویژگی­ها و تحولات کالبدی روستاهای مورد مطالعه..............................................................58

4-5. جغرافیای طبیعی منطقه مورد مطالعه...........................................................................................63

4-5-1. وضعیت زمین شناسی............................................................................................................63

4-5-2. لرزه خیزی............................................................................................................................64

4-5-3. ژئومورفولوژی......................................................................................................................64

4-5-4. ویژگی­های اقلیمی.................................................................................................................65

4-6. یافته­های تحقیق.........................................................................................................................65

4-6-1. يافته­هاي توصيفي..................................................................................................................65

4-6-1-1. ترسيم ويژگي­هاي كلي مخاطبان: وضعیت سن.................................................................66

4-6-1-2. وضعيت تاهل...................................................................................................................67

4-6-1-3. وضعيت تحصیلات..........................................................................................................68

4-6-1-4. وضعيت شغلي..................................................................................................................69

4-6-1-5. وضعيت مالكيت واحد مسكوني.......................................................................................70

4-6-1-6. ميزان متوسط درآمد خانوار در ماه....................................................................................71

4-6-1-7. مدت زمان سکونت در واحد مسكوني............................................................................71

4-6-2. یافته­های توصیفی شاخص­های سطوح مختلف مدل نظری...................................................72

4-6-2-1. حسن آباد.........................................................................................................................72

4-6-2-1-1. سازمان دسترسی و فضایی............................................................................................72

4-6-2-1-2. دسترسی به امکانات و خدمات....................................................................................73

4-6-2-1-3. محیط اجتماعی............................................................................................................74

4-6-2-1-4. بهداشت محیط............................................................................................................75

4-6-2-1-5. امکانات داخلی واحدهای مسکونی.............................................................................76

4-6-2-1-6. امکانات خارجی واحدهای مسکونی............................................................................77

4-6-2-2. نایسر................................................................................................................................78

4-6-2-2-1. سازمان دسترسی و فضایی............................................................................................78

4-6-2-2-2. دسترسی به امکانات و خدمات.....................................................................................79

4-6-2-2-3. محیط اجتماعی............................................................................................................79

4-6-2-2-4. بهداشت محیط............................................................................................................80

4-6-2-2-5. امکانات داخلی واحدهای مسکونی..............................................................................81

4-6-2-2-6. امکانات خارجی واحدهای مسکونی............................................................................82

4-6-2-3. وضعيت کلی كيفيت محيط مسکونی در دو روستای ادغام شده در

شهر سنندج........................................................................................................................................83

4-6-2. یافته­های استنباطی.................................................................................................................83

4-6-2-1. ارزیابی میزان کیفیت محیط مسکونی.................................................................................83

4-6-2-1-1. کیفیت سازمان دسترسی و فضایی.................................................................................83

4-6-2-1-2. کیفیت دسترسی به امکانات و خدمات.........................................................................84

4-6-2-1-3. کیفیت محیط اجتماعي................................................................................................85

4-6-2-1-4. کیفیت بهداشت محيط.................................................................................................85

4-6-2-1-5. کیفیت امکانات داخلي واحد مسکوني........................................................................86

4-6-2-1-6. کیفیت امکانات خارجی واحد مسکوني......................................................................86

4-6-2-1-7. کیفیت محیط مسکونی روستاهای ادغام شده در شهر سنندج.....................................87

4-6-2-2. مقایسه کیفیت در دو روستای ادغام شده..........................................................................88

4-6-2-2-1. سازمان دسترسی و فضایی...........................................................................................88

4-6-2-2-2. دسترسی به امکانات و خدمات.....................................................................................89

4-6-2-2-3. محیط اجتماعی............................................................................................................89

4-6-2-2-4. بهداشت محیط.............................................................................................................90

4-6-2-2-5. امکانات داخلی واحدهای مسکونی..............................................................................90

4-6-2-2-6. امکانات خارجی واحدهای مسکونی............................................................................91

4-6-2-3. برازش مدل نظری.............................................................................................................91

4-6-2-3-1. مقایسه اهمیت زیرشاخص­های سازنده کیفیت محیط مسکونی

روستاهای ادغام شده..........................................................................................................................91

4-6-2-3-2. مقایسه اهمیت شاخص­های اصلی سازنده کیفیت محیط مسکونی

روستاهای ادغام شده..........................................................................................................................93

4-6-2-4. سنجش صحت ساختار دسته بندی سوالات پرسشنامه و کفایت مدل .............................97

4-6-3. جمع ­بندی و نتیجه­گیری.....................................................................................................102

منابع و مأخذ....................................................................................................................................104

فصل پنجم : نتيجه­گيري و ارائه پيشنهادات..............................................................................105

5-1. مقدمه .....................................................................................................................................105

5-2. یافته­های تحقیق.......................................................................................................................107

5-2-1. نتایج...................................................................................................................................107

5-2-2. آزمون فرضیات تحقیق........................................................................................................110

5-3. راهکارهای پیشنهادی..............................................................................................................111

5-3-1. راهکارهای ارتقاء و بهبود کیفیت محیط مسکونی در روستاهای

 ادغام شده (در شهر سنندج)............................................................................................................111

پیوست: پرسشنامه............................................................................................................................113

فهرست جداول

عنوان                                                                                             صفحه

جدول (1-1): مهمترین مطالعات خارجی در رابطه با موضوع مورد مطالعه...........................................7

جدول (1-2): مهمترین مطالعات داخلی در رابطه با موضوع مورد مطالعه..............................................8

جدول­ (2-1):­ گونه شناسی تفکرات حاکم بر تعاریف کیفیت محیط سکونت.....................................20

جدول (4-1): تغییرات جمعیت و مساحت شهر سنندج طی دوره 1385-1355.................................51

جدول (4 -2): روستاهاي ادغام شده در بافت شهر سنندج طي دوره 1385- 1355............................54

جدول (4-3): تغییرات تعداد و نرخ رشد جمعیت روستاهای

حسن آباد و نایسر (دوره 1385-1355)..............................................................................................57

جدول (4-4): توزیع جنسیت مخاطبان...............................................................................................66

جدول (4-5): توزیع سنی مخاطبان....................................................................................................67

جدول (4-6): وضعیت تاهل مخاطبان................................................................................................67

جدول (4-7): وضعیت تحصیلات مخاطبان.......................................................................................68

جدول (4-8): وضعیت اشتغال مخاطبان.............................................................................................69

جدول (4-9): وضعيت مالكيت واحد مسكوني مخاطبان....................................................................70

جدول (4-10): ميزان متوسط درآمد خانوار در ماه..............................................................................71

جدول (4-11): مدت زمان سکونت در واحد مسكوني.......................................................................71

جدول (4-12): یافته­های توصیفی کیفیت شاخص سازمان دسترسی و فضایی....................................73

جدول (4-13): یافته­های توصیفی کیفیت شاخص دسترسی به امکانات و خدمات.............................74

جدول (4-14): یافته­های توصیفی کیفیت شاخص محیط اجتماعی.....................................................75

جدول (4-15): یافته­های توصیفی کیفیت شاخص بهداشت محیط.....................................................76

جدول (4-16): یافته­های توصیفی کیفیت شاخص امکانات داخلی واحدهای مسکونی......................77

جدول (4-17): یافته­های توصیفی کیفیت شاخص امکانات خارجی واحدهای مسکونی....................77

جدول (4-18): یافته­های توصیفی کیفیت شاخص سازمان دسترسی و فضایی....................................78

جدول (4-19): یافته­های توصیفی کیفیت شاخص دسترسی به امکانات و خدمات.............................79

جدول (4-20): یافته­های توصیفی کیفیت شاخص محیط اجتماعی.....................................................80

جدول (4-21): یافته­های توصیفی کیفیت شاخص بهداشت محیط.....................................................81

جدول (4-22): یافته­های توصیفی کیفیت شاخص امکانات داخلی واحدهای مسکونی......................82

جدول (4-23): یافته­های توصیفی کیفیت شاخص امکانات خارجی واحدهای مسکونی....................82

جدول (4- 24): مقایسه سطح کیفیت سازمان دسترسی و فضایی در وضع موجود با حد متوسط...............................................................................................................................................84

جدول (4- 25): مقایسه سطح کیفیت دسترسی به امکانات و خدمات در وضع

موجود با حد متوسط.........................................................................................................................84

جدول (4-26): مقایسه سطح کیفیت محیط اجتماعي در وضع موجود با حد متوسط..........................85

جدول (4-27): مقایسه سطح کیفیت بهداشت محيط در وضع موجود با حد متوسط...........................85

جدول (4-28): مقایسه سطح کیفیت امکانات داخلي واحد مسکوني در وضع

موجود با حد متوسط .........................................................................................................................86

جدول (4-29): مقایسه سطح کیفیت امکانات خارجی واحد مسکوني در وضع

موجود با حد متوسط..........................................................................................................................86 

جدول (4-30): مقایسه سطح کیفیت محیط مسکونی روستاهای ادغام شده در شهر

 سنندج بر اساس شاخص­های اصلی..................................................................................................88

جدول (4- 31): نتایج آنالیز واریانس برای مقایسه میانگین کیفیت سازمان دسترسی

و فضایی.............................................................................................................................................88

جدول (4- 32): نتایج آنالیز واریانس برای مقایسه میانگین دسترسی به امکانات

و خدمات...........................................................................................................................................89

جدول (4- 33): نتایج آنالیز واریانس برای مقایسه میانگین محیط اجتماعی.........................................89

جدول (4- 34): نتایج آنالیز واریانس برای مقایسه میانگین بهداشت محیط.........................................90

جدول (4- 35): نتایج آنالیز واریانس برای مقایسه میانگین امکانات داخلی

واحدهای مسکونی.............................................................................................................................90

جدول (4- 36): نتایج آنالیز واریانس برای مقایسه میانگین امکانات خارجی

واحدهای مسکونی.............................................................................................................................91

جدول (4- 37): ضرایب بتای زیرشاخص­های عینی محیط مسکونی روستاهای

 ادغام شده در شهر سنندج..................................................................................................................92

جدول (4- 38)  ضرایب بتای زیرشاخص­های ذهنی محیط مسکونی روستاهای

 ادغام شده در شهر سنندج..................................................................................................................93

جدول (4- 39): ضرایب بتای شاخص­های سازنده کیفیت محیط مسکونی

روستاهای ادغام شده..........................................................................................................................94

جدول (4- 40): ميزان تاثير متغيرهای اجتماعی- اقتصادی بر روي ادراك كيفيت

 محيط مسکونی ساکنان......................................................................................................................97

جدول (4- 41): نتایج شاخص KMO...........................................................................................................................98

جدول (4-42): نتایج حاصل از دسته بندی سوالات مربوط به شاخص­های ذهنی

 کیفیت محیط مسکونی.......................................................................................................................98

ادامه جدول (4-42): نتایج حاصل از دسته بندی سوالات مربوط به شاخص­های

 ذهنی کیفیت محیط مسکونی.............................................................................................................99

ادامه جدول (4-42): نتایج حاصل از دسته بندی سوالات مربوط به شاخص­های

 ذهنی کیفیت محیط مسکونی...........................................................................................................100

جدول (4-43): نتایج حاصل از دسته بندی سوالات مربوط به شاخص­های عینی

 کیفیت محیط مسکونی....................................................................................................................101

جدول (5-1): وضعیت کیفیت محیط مسکونی شاخص­ها و زیرشاخص­های

 مدل نظری......................................................................................................................................108

جدول (5-2): میزان اهمیت شاخص­ها و زیرشاخص­های سازنده کیفیت

محیط مسکونی.................................................................................................................................109

فهرست نمودار

عنوان                                                                                             صفحه

نمودار (4-1): توزیع جنسیت مخاطبان...............................................................................................66

نمودار (4-2): توزیع سنی مخاطبان....................................................................................................67

نمودار (4-3): وضعیت تاهل مخاطبان................................................................................................68

نمودار (4-4): وضعیت تحصیلات مخاطبان.......................................................................................69

نمودار (4-5): وضعیت اشتغال مخاطبان.............................................................................................70

نمودار (4-6): وضعيت مالكيت واحد مسكوني مخاطبان....................................................................70

نمودار (4-7): ميزان متوسط درآمد خانوار در ماه................................................................................71

نمودار (4-8): مدت زمان سکونت در واحد مسكوني.........................................................................72

نمودار (4-9): وضعيت كيفيت محيط مسکونی در دو روستای حسن آباد و نایسر...............................83

نمودار (4-10): ضرایب اهمیت شاخص­ها و زیرشاخص­های سازنده کیفیت محیط

مسکونی روستاهای ادغام شده در شهر سنندج....................................................................................95

نمودار (5-1): اهداف تحقیق............................................................................................................107

فهرست اشکال

عنوان                                                                                             صفحه

شکل (2-1): چهارچوب كيفيت زندگي.............................................................................................16

شکل (2-2): مولفه های موثر بر کیفیت محیط....................................................................................18

شکل (2-3): متغیرهای موثر بر رضایت مندی سکونتی.......................................................................24

شکل (2-4): مدل رضایت مندی محیط مسکونی................................................................................25

شکل (2-5): مولفه­های سه گانه کیفیت طراحی محیط­های مسکونی در مدل کانتر..............................30

شکل (2-6): ماهیت سلسله مراتبی کیفیت محیط مسکونی از دیدگاه سیاست گذاران.........................31

شکل (2-7): مدل نظری و پایه ارزیابی مفهوم کیفیت محیط مسکونی در روستاهای

ادغام شده در شهر سنندج...................................................................................................................36

شکل (3-1): فرايند انجام تحقيق........................................................................................................42

شکل (3-2): چهارچوب ارزیابی مفهوم کیفیت محیط مسکونی..........................................................43

فهرست تصاویر

عنوان                                                                                             صفحه

تصویر (4-1): نمایی از ساخت و سازهای جدید در روستای نایسر با استفاده

 از مصالح و معماری غیربومی.............................................................................................................58

تصویر (4-2): نمایی از ساخت و سازهای جدید در روستای حسن آباد با استفاده

 از مصالح و معماری غیربومی.............................................................................................................58

تصویر (4-3): نمایی از تفکیک زمین­های اطراف روستای حسن آباد..................................................59

تصویر (4-4): شکل­گیری برخی خدمات و امکانات جدید در روستاهای مورد مطالعه.......................60

فهرست نقشه­ها

عنوان                                                                                             صفحه

نقشه (4-1): موقعیت نسبی روستاهای مورد مطالعه............................................................................56

نقشه (4-2): کاربری اراضی روستای نایسر.........................................................................................61

نقشه (4-3): کاربری اراضی روستای حسن آباد..................................................................................62