اریسمان

موقعیت: بخش غربی فلات مرکزی ایران، لبه جنوبی دشت کویر؛ حدود 60 کیلومتری جنوب شرق کاشان

زمان، مدت و تعداد فصول پروژه:

 از 1379 تا 1383

هفت فصل کاوش، مطالعه و بررسی

از سال 1382

عبدالرسول وطن دوست و باربارا هلوینگ

هدف پروژه:

بازسازی فرایندهای فلزکاری و نیز جنبه های دانش فلزکاری در ایران: یکی از مراکز فلزکاری کهن دوره کالکولیتیک و دوره مفرغ

پژوهش با رویکرد میان رشته ای: ترکیبی از زمین شناسی، باستان سنجی، باستان شناسی و پژوهش زیست محیطی

وسعت محوطه اریسمان: بیش از یک کیلومتر مربع

روی پشته ای شنی از کوههای کرکس به جنوب کشیده شده

درون پهنه ای باریک از زمین قابل کشاورزی، بین کوهستان و بیابان

در طول زمان مکان های سکونت درآن تغییر کرده

یک محوطه مسطح با بیش از 1/6 متر لایه فرهنگی که شامل چندین بلندی طبیعی می شده متروک شده

تحقیقات انجام شده در اریسمان:  4 فصل کاوش

2فصل مطالعه (1381-1382)

1فصل بررسی(1382)

پنج ناحیه کاوش، A تا E پژوهش میدانی شده

ناحیه :Bترکیبی از بقایای متناوب معماری مسکونی و کارگاه های فلز گری نیمه هزاره 4 ق.م

دوره سیلک3 جدید

ناحیه C : بقایای سکونت دوره آغاز ایلامی

روی کارگاه ها یک گورستان از ابتدای هزاره 3 ق.م

یک بررسی ژئو مغناطیس با دقت بالا در بخش مرکزی محوطه اریسمان

نقشه برداری و عکس برداری از محوطه اطلاعات بیشتر بدست داد

عاملان این کارها معدن کاوان زیر بوده اند:

هلموت بکر

یورگ فاسبیندر

مارگارته اشلوسر

دستاوردهای نقشه برداری مغناطیسی:

آشکار شدن تراکم بالایی از فعالیت های انسانی مرتبط با فلز گری

محدوده تولید زغال

و یک محوطه تولید سفال در بخش جنوبی محوطه

یک ساختار عمودی مستقیم با گستره 160 در 160 متر در شمال محوطه؛ احتمالاً حصار بوده.

کاوش های ناحیه B

4 مربع 9 در 9 متر در محدوده ای که سفال منقوش سیلک3 جدید داشته گشوده و کاوش شده

مربع ها: 35 B

        36 B

          45 B

         46 B

عمق 2 متری مربع 45  B از سطح زمین: خاک بکر

13 لایه  شناسایی شد

لایه های 8، 6 و 3 خانه های مسکونی

لایه های 7 و 3 کارگاه ها یا کوره های سفالگری

بیشترین حجم آثار فقط تا لایه 8: یک خانه؛

دیوارها با مواد طبیعی؛ گچ، آهک و سنگریزه

یک اجاق و چندین ساختار معماری

لایه 7: آوار خانه ها؛ حاوی چندین کوره سفالگری و تعداد زیادی سفال سیلک3 جدید

لایه 6: بقایای خاکستر، چند ساختار معماری و گودال(پیت)، با خاک رس و خاک لایه های 4 و 5 پوشیده شده

لایه 3: بقایای دیوار هایی روی پی های سنگی؛ یک کوره سفالگری بزرگ؛ مواد پی ها طبیعی، گچ، آهک و سنگریزه

کاوش های ناحیه C

5 مربع 9 در 9 متر

45 C

46 C

55 C

56 C

57 C

و یک نیم مربع 9 در 4/5 متری 47 C

تا خاک بکر کاوش شدند

توالی لایه نگاری:

7 لایه با ساختار معماری مسکونی و پلان از پیش طراحی شده روی خاک بکر متعلق به اوایل دوره آغاز ایلامی(لایه 7)

خانه های لایه 4 پس از ویرانی دوباره سرپوشیده شده و تبدیل به کارگاه ذوب مس شده

لایه3: دوره آغاز ایلام نو، شامل گورستان با گورهای خمره ای

 کاوش های ناحیه A

یکی از نواحی انباشت سرباره بخش شمالی محوطه

یک کوره فلزگری دوره آغاز ایلامی: روی یک سکوی کوچک خشتی قرار داشته که ابتدا پوشش طاقی آجری داشته

طاق پس از فرایند ذوب مس ازبین رفته

اندود کاری دوباره و ضروری طاق پس از هر فرایند ذوب مس(33 مرحله ذوب) دلیل قطعی وجود کوره

 کاوش های ناحیه D

بزرگترین مکان انباشت سرباره در بخش شرقی محوطه

یک مربع 9 در 9 متر(45D) و مربع 2 در 2 متر دیگر در گوشه شمال شرق آن: تا خاک بکر

گستره ترانشه مستطیل شکل 13 در 2 متر بود که توده انباشت سرباره آن را بریده(43-44D)

گودال کوچک در شالوده انباشت سرباره: مربوط به کاربری اولیه آن، میانه هزاره 4 ق.م سکونت مربوط به سیلک3  در ناحیه B

ناحیه D: مکان انجام فرایند ذوب مس تا اوایل هزاره 3 ق.م

هیچ کوره سالمی یافت نشده.

در شمال غرب توده سرباره D از بررسی مغناطیسی بیش از 100 اثر تفاله فلزکاری آشکار شد

یک مربع 9 در 9 متر برای شناسایی بهتر زده شد: 7 گودال نامنظم کنده شده در کف طبیعی

رد سوختگی، زغال و تفاله فلز در گودال ها

گودال ها: احتمالاً چاله تولید زغال، برای ذوب فلز

 سفال سیلک3 ناحیه B اریسمان

سفال ها متعلق به اواخر دوره سیلک3

اغلب از گونه کرم یا نخودی

سفال های دست ساز: خشن به رنگ قرمز و قهوه ای-کرم و یک گروه بزرگ سفال خاکستری

حدود 50 درصد سفال های نخودی چرخ ساز منقوش اند

نقشمایه ها: اغلب نقوش هندسی و تعداد اندکی نقوش انسانی و حیوانی

فرم سفال ها: در میان اشکال گوناگون سفال ها پیاله ها گونه شاخص اند

اغلب پیاله ها در قسمت بالایی ظرف نقش دارند

ظروف لبه واریخته اوروک بدست آمده

گونه های سفال و کوره های سفالگری: نشانه تولید محلی سفال در اریسمان

 تطبیق سفال سیلک3 اریسمان با محوطه های همزمان

در یک افق زمانی و فرهنگی همسان با:

تپه قبرستان4

گودین 6 وA 5

شوش B2

حصار2

تل ابلیس 5

و

نمازگاه 2

اشیاء کوچک

طبقه بندی اشیاء کوچک بر اساس کاربری شان توسط باربارا هلوینگ

اشیاء مورد استفاده در تولید فلز: ابزار سنگی، شبیه ابزار خانگی، شکلی شبیه سنگ آسیاب،

پتک،

دستاس،

کروسیبل(ظرف ویژه ذوب فلز)

قالب های گلی

تکه های سرباره

دوره پارینه سنگی محوطه اریسمان

بررسی باستان شناختی توسط سامان حیدری گوران و الهام قصیدیان
قلمروی محوطه اریسمان نشانگر چشم اندازی غنی از دوره پارینه سنگی(میانی) با توجه به یافته های پراکنده ثبت شده است که امروزه در حاشیه کویر با شن های روان پوشانده شده اند.

دومین مکان ارزشمند با اشیاء دوره میانی پارینه سنگی در اطراف محور چشمه هُل آباد شناسایی شده است. بقایای جانوری

توسط نوربرت بنکه کار شده
مواد آن شامل 10000 یافته
به دلیل نمک خیز بودن خاک منطقه حفظ شده و باقی مانده اند.
95 درصد مواد مربوط به گونه های بومی منطقه هستند.
گوسفند، بز، گاو، خر و سگ تقریباً حدود 90 درصد داده هاست.
مصرف این گونه ها هم برای غذا هم برای فراورده های روزانه بوده
در نواحی B و C میزان بقایای استخوانی گوسفند و بز در مقایسه با گاو بیشتر بوده و با گذر به دوره آغاز ایلامی بیشتر شده
وجود گاو به تنهایی اهمیت فراوانی دارد
خرهای اهلی شده هم از نیمه هزاره چهارم ق.م در نهشته های ناحیه B ثبت شده
بنابراین حیوانات باربر برای حمل کانسنگ نقره از معادن دوردستی مثل مسی - انارک سودمند بوده اند.

نتیجه گیری
ابزار سنگی مربوط به دوره میانی پارینه سنگی در محوطه اریسمان شناسایی شده.
سفال های فراوان ناحیه B مربوط به دوره سیلک 3 جدید می باشند.

ناحیه A یکی از نواحی انباشت سرباره در بخش شمالی محوطه اریسمان است که در آن کوره فلزگری مربوط به دوره آغاز ایلامی بدست آمد.

ناحیه B بقایای کارگاه های فلزگری مربوط به نیمه هزاره 4 ق.م (سیلک 3 جدید)

در ناحیه C خانه های لایه 4 پس از ویرانی، دوباره سرپوشیده شده و تبدیل به کارگاه ذوب مس شده.

ناحیه D بزرگترین مکان انباشت سرباره در بخش شرقی محوطه
این ناحیه به عنوان مکان انجام فرایند ذوب مس تا اوایل هزاره 3 ق.م مورد استفاده بوده است.
 

در شمال غرب ناحیه D آثار باقیمانده فرایند فلزکاری مشاهده شده.

ناحیه E کوچک ترین بخش انباشت سرباره: تعداد زیادی قطعات خشتی دیوار و یک گودال کوره ثبت شده.

بنابراین بر طبق مدارک و آثار به دست آمده در تمامی نواحی کاوش شده  A تا E، محوطه اریسمان به عنوان کهن ترین محوطه فلزکاری در فلات ایران شناخته می شود.
بر طبق بررسی انجام شده در محدوده پیرامونی اریسمان و کاشان و 36 محوطه ثبت شده، گاهنگاری این منطقه دوره هایی از عصر پارینه سنگی تا دوره اسلامی را در بر می گیرد.

منبع

B. HELWING, "Early mining and metallurgy on the western Iranian plateau: First results of the Iranian-German archaeological research at Arisman, 2010