اقتصاد ایران در عهد سلجوقیان (1195 – 1040 میلادی)

در سال 1040 میلادی در دندانقان (شهری در نزدیکی مرو) جنگی میان سلطان غزنوی و طغرل سلجوقی در گرفت که سرانجام به پیروزی طغرل و تسلط او بر ولایت خراسان انجامید و بدین ترتیب سلسله ی سلجوقیان شکل گرفت. سلجوقیان پس از کسب قدرت توانستند امپراطوری گسترده ای تشکیل دهنده بطوریکه قلمرو آنان از ماورالنهر (رودخانه جیحون) در شرق تا آناتولی (سواحل دریای مدیترانه) در غرب را در بر می گرفت. پایتخت سیاسی سلجوقیان ابتدا نیشابور بود اما با گذر زمان به ترتیب به ری، اصفهان و همدان تغییر یافت. مهمترین منابع درآمدی سلجوقیان ابتدا غنایم جنگی و مالیاتهای ثابت تحت عنوان ضمان و مقاطعه بود اما بعدها جهت تامین مالی هزینه های خود به انواع متعدد دیگری از مالیات و همچنین واگذاری اقطاع روی آوردند که در ادامه توضیحاتی در این خصوص ارائه می گردد.

برخی از مشهورترین مالیاتهای نامرسوم عبارت بودند از:

مکوس، احتیازات، خفارت و فعل بها.

فعل بها: مالیاتی بود که به منظور جبران خدمات نیروهای خارجی لشگر از مردم دریافت می شد.

بطور کلی خواجه نظام الملک از واگذاری اقطاع سه هدف را دنبال می کرد:

1. پرداخت مزد و جبران خدمات نظامیان و سپاهیان

اقتصاد در دوران صفویه (1722 – 1501 میلادی مصادف با 1101 – 880 شمسی):

دوران صفویه با آغاز سلطنت شاه اسماعیل در سال 1501 میلادی (880 شمسی) تاسیس شد. او در این سال ابتدا تبریز را تسخیر کرد. سپس با فتح خراسان امپراطوری گسترده ای را تشکیل داد. پیروان شاه اسماعیل نه صرفاً او را یک پادشاه، بلکه از تبار پیامبر اسلام و حضرت علی و نماینده امام زمان می دانستند. شاه اسماعیل اقداماتی جهت بهبود شرایط اقتصادی حاکم بر ایران انجام داد که هم در حوزه ی تولید و هم در حوزه توزیع تاثیر مثبتی داشت، از جمله جاده سازی و احداث کانال های آبیاری بسیار وسیع و گسترده. در نتیجه این اقدامات سطح زمین های زیر کشت افزایش یافت و بدلیل بهبود فرآیند آبیاری از بهره وری بالاتری برخوردار شدند. ساختن جاده ها و راههای مواصلاتی، امکان توسعه بازرگانی داخلی و تجارت بین استانی بر اساس مزیت نسبی را فراهم نمود.

همانطور که قبلتر اشاره شد، شاه عباس به صادرات ابریشم اهتمام ویژه ای داشت. در آن دوران ابریشم خام ایران دومین محصول وارداتی اروپا از آسیا محسوب می شد. بخشی از تولیدات ابریشم نیز در داخل و برای بافت فرش و منسوجات بکار می رفت. (یک سوم ابریشم جهت مصرف داخلی و دو سوم آن با هدف صادرات تولید می گردید.)

اقتصاد ایران در دوران افشاریان (1796 – 1736 میلادی مصادف با 1129 – 1114 شمسی)

خاندان افشاریه در سال 1114 شمسی سلسله افشاریان را بنا نهادند. از سال 1101 شمسی که شورشیان افغان پایتخت صفویان یعنی اصفهان را تصرف کردند تا سال 1114 شمسی که نادرقلی افشار قدرت را به دست گرفت، اقتصاد ایران با آسیب های جدی مواجه شد. ناامنی، اغتشاشات و جنگ های داخلی به نظام آبیاری مخصوصاً به قناتها، آب بندان ها و سدها لطمات زیادی وارد کرد. بسیاری از روستاهای اصفهان خالی از سکنه گردید/ علاوه بر اصفهان، شهرهای شیراز، قزوین، یزد و تبریز نیز غارت شد.

اقتصاد ایران در دوره زندیان (1796 – 1750 میلادی مقارن با 1174 – 1129 شمسی)

نادرشاه در سال 1126 شمسی به قتل رسید و بار دیگر جنگ داخلی و بی ثباتی برای مدتی ایران را فرا گرفت تا اینکه کریم خان زند در سال 1129 هجری شمسی زمام قدرت را بدست گرفت. بنابر اسناد تاریخی، او حاکمی عادل بود و در طول دوران حکومتش آرامش و امنیت نسبی در ایران برقرار بود. او نرخ مالیات را به میزان تعیین شده توسط پادشاهان موفق صفوی کاهش داد. همچنین، صنعتگران داخلی را به منظور تولید برای جایگزینی واردات کالاهای خارجی تشویق نمود و نظام آبیاری در کشور (بویژه در ایالت فارس) را احیا کرد.

اقتصاد ایران در دوران قاجاریه (1299 – 1174 شمسی)

آقامحمدخان در سال 1174 شمسی با شکست مخالفان خود که به شیوه ای بیرحمانه صورت گرفت به پادشاهی رسید و توانست در ایران ثبات و امنیت را برقرار نموده و به راهزنی و غارت گسترده پایان دهد. پس از مرگ آقامحمدخان، فتحعلی شاه به قدرت رسید. دوران حکومت فتحعلی شاه سرآغاز رقابت دو کشور روسیه و انگلستان بر سر ایران بود که تا 150 سال به شیوه های مختلف ادامه داشت. اولین جنگ میان ایران و روسیه در سال 1192 شمسی (1813 میلادی) رخ داد

همانطور که قبلاً اشاره شد، بازرگانان روسی و انگلیسی با برخورداری از امتیازات تجاری، سیاسی و قضایی ناشی از عهدنامه های مذکور، به تدریج بر تجارت ایران مسلط شدند و بازرگانان ایرانی سرانجام به مشارکت با تجار خارجی و فروش کالاهای خارجی در داخل تن دادند.

اقتصاد ایران در دوران پهلوی

رضا خان در سال 1299 شمسی به قدرت رسید. از اولین اقدامات او پس از به قدرت رسیدن می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1- خارج کردن احمد شاه از ایران 2- سرکوب عشایر بعنوان نیرویی که منسجم و مسلح بودند 3- ایجاد و تقویت ارتشی متمرکز و مقتدر 4- مقابله با جنبش های انقلابی در ایالتهای مختلف 5- از میان برداشتن نهادهای سیاسی و صنفی پس از برقراری امنیت و نظم در جامعه زمینه برای رشد سرمایه گذاری در ایران با نظارت و کنترل انگلستان فراهم شد و برخی از صنایع در ایران پا گرفت. فروش یا صدور ماشین آلات صنعتی و صدور سرمایه از کشورهای اروپایی به کشورهای توسعه نیافته، برای این کشورها به اندازه فروش و صدور کالاهای مصرفی سودآور بود. در فاصله زمانی 1300 تا 1310 شمسی، صنایع جدید

کشاورزی در دوران رضاخان:

در این دوران، تولید محصولات کشاورزی برای صادرات افزایش یافت، اما روابط ارباب رعیتی که از زمان ناصرالدین شاه قاجار بین زمین داران و دهقانان ایجاد شده بود کماکان به قوت خود باقی ماند.

دهقانان همچنان از ابزارهای ساده و سنتی تولید استفاده می کردند و تولید محصولات با بهره وری پایین انجام می گرفت. علاوه بر این، سهم کشاورز یک پنجم تا دو پنجم محصول بود. لازم به ذکر است که آن زمان، از جمعیت 16 میلیون نفری ایران 85% در روستاها زندگی می کردند و به تولید

بازرگانی در دوران رضا خان:

در دوران رضا شاه مبادلات بازرگانی با خارج افزایش یافت. ایران کماکان وارد کننده ی کالاهای ساخته شده ی صنعتی و صادرکننده ی مواد خام بود. برخی از مهمترین اقلام وارداتی جدید عبارت بودند از:

1- ماشین آلات و قطعات جهت ایجاد گسترش صنایع جدید 2- تجهیزات مورد نیاز برای احداث راه آهن 3- اسلحه برای تقویت ارتش 4- ماشین آلات راه سازی

یکی از اقدامات زیرساختی رضا شاه همین احداث راه آهن سراسری بود که از سال 1304 آغاز و در سال 1317 به اتمام رسید.