فهرست مطالب
فصل اول : مبانی اقتصاد روستا
موضوع علم اقتصاد ۹
رابطه اقتصاد و جغرافیا ..۱۲
موضوعات علم اقتصاد ۱۷
اقتصاد تولید کشاورزی ۲۰.
بنیان اقتصادی ..۲۲
بنیان های اقتصادی اجتماعی جامعه ۲۲
نظام اقتصادی ۲۴
انواع نظامهای اقتصادی ۲۵
سازمان فعالیتهای اقتصادی ۳۱
عوامل توسعه اقتصادی روستا ۳۵
جمعیت ۳۶
سرمایه و سرمایه‌گذاری ۳۸
ابداعات ۴۰
مبادلات بین‌المللی ۴۱
رشد جمعیت و توسعه اقتصادی ۴۲
رشد جمعیت و توسعه اقتصادیدر روستا ۴۴
موانع توسعه اقتصادی روستا ۴۶
دورهای باطل فقر ۴۷
نرخ ناچیز تمرکز سرمایه ۴۸
موانع اجتماعی فرهنگی ۴۹
تنگناههای کشاورزی ۵۰
کمبود نیروی انسانی متخصص و ماهر.. .۵۱
مفاهیم و اصطلاحات پایه در اقتصاد روستایی۵۲
فصل دوم : کشاورزی واقتصاد روستایی
اقتصاد روستایی ۵۹
کشاورزی و اقتصاد ملی ۶۰
کشاورزی و توسعه روستایی ۶۶
چالش‌های عمده توسعه روستایی ۷۱
کشاورزی و توسعه اقتصادی روستا ۷۹
فرایند تولید در بخش کشاورزی ۷۷
مهاجرت و اقتصاد روستایی ۸۱
سیاستهای تحول اقتصاد روستایی ۸۳
نقش دولت در اقتصاد روستایی و کشاورزی ۸۶
ضرورتهای دخالت دولت در بخش کشاورزی۸۷
علل عقب‌ ماندگی اقتصادی نواحی روستایی ۸۸
علل درونی ۹۰
ـ بالا بودن نرخ رشد‌ جمعیت ۹۰
ـ عدم دسترسی به امکانات عمومی: ۹۲
ـ غلبه داشتن کشاورزی‌ سنتی به عنوان مهمترین بخش اشتغال و تولید ۹۲
ـ محدودیت منابع تولید‌ ۹۳
ـ عدم وجود قوه خلاقیت و ابتکار ۹۴
ـ کمبود سرمایه‌ و کالاهای سرمایه‌ای ۹۴
ـ کوچکی، تعدد وپراکندگی قطعات زراعی ۹۵
عوامل بیرونی ….۹۸
ـ دو گانگی چند گانگی اقتصادی کشور ۹۸
ـ عقب‌ ماندگی تکنولوژی ۹۹
ـ نابرابری ۱۰۰
– درآمد – هزینه خانوار شهری و روستایی۱۰۳
ـ الگوهای توسعه .۱۰۵
– قوانین و مقررات و اثرات اقتصاد سیاسی۱۰۶
نقش مسکن در اقتصاد روستایی ۱۰۹
تاثیر فعالیت اقتصادی بر روی اشکال مساکن ۱۱۰
سازمانهای مدیریتی روستا ۱۱۵
توسعه‌ نظام‌ دانش‌ و اطلاعات‌ کشاورزی ۱۱۱
فصل سوم : بنیانهای اقتصادی روستا
منابع و عوامل تولید بخش کشاورزی ..۱۱۸
زمین ۱۱۸
تقسیم بندی اقتصادی زمین ۱۳۰
آب ۱۲۵
پائین بودن راندمان آبیاری ۱۴۲
اقتصاد آب در مناطق روستایی ۱۴۴
عرضه اقتصادی آب ۱۴۴
تقاضای آب ۱۴۵
نیروی انسانی ۱۴۹
راهبردهای بکارگیری نیروی کار مازاد ۱۵۵
اشتغال و بیکاری در مناطق روستایی ۱۵۶
اشتغال در مناطق روستایی ۱۵۸
وضعیت اشتغال و تحولات آن در بخشهای مختلف اقتصادی ۱۶۲
ساخت آموزشی شاغلین بخش کشاورزی ۱۶۸
سرمایه ۱۷۰
نقش سرمایه در بخش کشاورزی ۱۷۰
اهمیت تمرکز سرمایه در مناطق روستایی ۱۷۳
منابع تامین سرمایه ۱۷۵
– منابع مالی رسمی ۱۷۶
منابع مالی غیر رسمی ۱۸۸
زمینه های سرمایه گذاری در روستا ۱۹۳
نقش سرمایه به عنوان یک عامل تولید ۱۹۴
سرمایه‌گذاری در جهت‌ توسعه‌ و بهبود استفاده از منابع آب و زمین ۱۹۲
سرمایه‌گذاری در زمینه‌های نیروی انسانی و تحقیقات ۱۹۹
نقش بازاریابی در اقتصاد روستایی ۲۰۹
بازاریابی محصولات کشاورزی ۲۰۹
عملیات بازاریابی ۲۱۲
عوامل بازار ۲۱۵
شیوه بررسی اقتصاد روستا ۲۲۶
فصل چهارم صنایع روستایی
صنایع روستایی، تعاریف و ویژگیها ۲۲۰
خصوصیات‌ و ویژگیهای صنایع روستایی ۲۲۲
صنایع روستایی در ایران ۲۲۳
توسعه‌ صنایع‌ روستایی با هدف توسعه روستایی ۲۲۸
توسعه‌ صنایع روستایی با هدف توسعه بخش کشاورزی۲۳۱
تعریف صنایع روستایی در ایران ۲۴۲
نواحی صنعتی روستایی ۲۴۵
مزایای ایجاد نواحی روستایی ۲۴۶
موانع توسعه صنعتی روستاها ۲۴۸
مقدمه
اقتصاد روستایی شامل تمام فعالیتهای اقتصاد کشاورزی و غیر کشاورزی در مناطق روستایی است. از آنجایی که هدف غایی علم اقتصاد تامین مواد غذایی و رفاه عمومی تلقی می شود، لذا بررسی وضعیت و چگونگی انجام فعالیتهای کشاورزی در اقتصاد روستایی کشور از اهمیت زیادی برخوردار است. چرا که در شرایط فعلی، کشاورزی مهمترین فعالیت اقتصادی در اغلب روستاهای ایران بوده و لازم است به عنوان محور برنامه های توسعه قرار گیرد. محوریت کشاورزی و روستا در برنامه های توسعه به این معنی است که از بخشی نگری محض پرهیز شده و مناطق روستایی به عنوان مکانهای تولیدی مورد توجه جدی قرار گیرد و همه بخشهای اقتصادی در راستای تحقق اهداف توسعه ملی، به صورت هماهنگ و مکمل عمل کنند.
محدودیت زمین و عوامل تولید از یک سو و افزایش جمعیت از طرف دیگر، بازدهی تولیدی زمین را کاهش داده و اقتصاد نواحی روستایی را ناپایدار ساخته است. افزایش نیاز کشور به مواد غذایی، لزوم توسعه هماهنگ نواحی روستایی به منظور ایجاد تعادلهای منطقه ای ، محدودیت های منابع تولید در نواحی روستایی، محدودیت سرمایه و نیروی انسانی متخصص، عقب ماندگی تکنولوژیک و الگوهای توسعه تمرکزگرا از عمده چالش های محیطی ، اقتصادی و اجتماعی نواحی روستایی در دهه آینده تلقی می گردد. راهکار لازم برای رهایی از چالش های مذکور شناخت قابلیت ها و محدودیتهای نواحی روستایی؛ تنوع بخشی به اقتصاد روستایی و رواج فعالیتهای جدید است. این راهکار می تواند وابستگی اقتصاد روستایی به اقتصاد کشاورزی را کاهش دهد. چرا که اقتصاد کشاورزی در ایران به شرایط محیطی و اقلیمی وابسته بوده و نوسانات اقلیمی در درآمد کشاورزان بسیار موثر است. افزایش تولید و درآمد ، مدیریت منابع تولید و از بین بردن فقر در نواحی روستایی از مهمترین وظایف برنامه ریزان اقتصاد روستایی است.
کتاب حاضر با جهت گیری در موارد فوق تدوین گردیده و امید است بتواند با شناخت دقیق ابعاد و چالشها اقتصاد روستایی، راهکار های لازم در جهت بهبود وضع موجود ارائه نماید. جهت گیری اصلی کتاب آشنایی دانشجویان و مطالعه کنندگان با مسائل اقتصادی نواحی روستایی است. مطالعه ای کتاب برای دانشجویان در دروس؛ اقتصاد روستایی، توسعه و برنامه ریزی روستایی توصیه می گردد.

             موضوع علم اقتصاد

اقتصاد علم تخصيص بهينه منابع كمياب است. در جهان کنونی با توجه به رشد روز افزون جمعيت، افزايش نيازهای بشری و محدوديت شديد منابع لازم است تا در جهت استفاده بهينه از منابع اقدام شود. منابع طبيعی محدود بوده وبه علت بهره برداری بی رويه بشر از آن، هر ساله در حال کاهش است. محدود بودن عوامل و منابع توليد و نامحدود بودن خواسته های بشری باعث اصل کميابی در اقتصاد گرديده است.

كميابي به معناي كمبود، ندرت، محدوديت، نياز، نارسايی، وحتی قناعت وصرفه جويی است. اقتصاد دانان قانون کميابی را به معنای اين فرض فنی می دانستند که نيازها و خواسته های انسان بسيار- اگر نگوئيم بی نهايت-  ولی وسايل وی محدود – ولو اصلاح پذير - است.[1]

در نيم قرن اخير رشد سريع جمعيت از يك طرف و پيشرفت تكنولوژي در بهره‌برداري از منابع از طرف ديگر موجب تشديد تخريب منابع طبيعي گرديده است. در طول دوره‌هاي گذشته انسان براي رفع نيازهاي خود با محيط اطراف كنشهاي متفاوتي نشان داده است. كنش انسان با محيط باعث شكل‌گيري فضاي جغرافيايي و تغييرات در محيط طبيعي مي‌شود. نحوه رفتار انسان تحت تأثير نگرشهاي مختلف، نوع بهره‌برداري از محيط را بوجود مي‌آورد. عمده‌ترين رفتار انسان با محيط و يا روابط متقابل انسان و محيط شامل كنشهاي زير است:

- تطابق با محيط   

- تسلط بر محيط    

- افزايش ظرفيت محيط 

- تنسيق و ترميم محيط

1- زاکس، ولفگانگ ، نگاهی نو به مفاهيم توسعه ،ترجمه:فريده فرهی و وحيد بزرگی، تهران : نشر مرکز، 1377،ص34. 

اقتصاد روستايي

اقتصاد روستايي شاخه اي از اقتصاد است که با اقتصاد کشاورزي وابستگي متقابل دارد و در کليت ، خود جزئي از اقتصاد ملي است. هر گونه تغييري در اقتصاد ملي باعث تغيير در اقتصاد روستايي خواهد شد. اقتصاد روستايي با اقتصاد کشاورزي داراي وجه تمايز است. زيرا در اقتصاد روستايي با مسائل فردفرد روستائيان سرو کار دارد اما اقتصاد کشاورزي به مشکلات يک کشور و يا يک واحد کشاورزي به صورت کلي رسيدگي مي کند. [1]

"اقتصاد روستايي علمي است که از عوامل مختلف طبيعي، اقتصادي، اجتماعي ، سياسي ، مالي ، تجاري و صنعتي که در وضع يک واحد کشاورزي روستايي موثر است ، بحث نموده و راه و روش اداره ، طرق استفاده و رفع نيازهاي کشاورزي را با ذکر نواقص و مشکلات بيان مي کند. "[2]

در اقتصاد کشور، کشاورزي و روستا در طول دوره هاي تاريخي بخصوص دوراني که نفت و گاز مورد بهره برداري قرار نگرفته بود، از اهميت زيادي برخوردار بوده است. تقاضاي روز افزون به مواد غذايي و اهميت استراتژيک آن، اهميت مواد خام کشاورزي به عنوان زمينه رشد صنعت، نقش فراورده هاي کشاورزي و گياهي در صادرات، استفاده از منابع پراکنده توليد در کشور و توزيع و پخش جمعيت در تمام مناطق کشور از جمله مهمترين دلايل نقش بسيار مهم کشاورزي در اقتصاد کشور است. از طرف ديگر در کشور ايران استقلال اقتصادي بدون توجه به روستا و کشاورزي امکان پذير نيست. بنابر اين، لازم است کشاورزي به عنوان محور برنامه هاي توسعه اقتصادي ، اجتماعي و فرهنگي قرار گيرد. محوريت کشاورزي و روستا در برنامه هاي توسعه به اين معني است که از بخشي نگري محض پرهيز شده و مناطق روستايي به عنوان مکانهاي توليدي مورد توجه جدي قرار گيرد و همه بخشهاي اقتصادي در راستاي تحقق اهداف توسعه ملي، به صورت هماهنگ و مکمل عمل کنند.

1- آسايش، حسين ، اقتصاد روستايي، چاپ دوم ، دانشگاه پيام نور، 1376، ص 12.

2- همان منبع ، ص 15.

    كشاورزي و توسعه روستايي

  از مهمترين خصوصيات كشاورزي در ايران مي توان به ؛ معيشتي بودن، پراکندگي و کوچک بودن زمين‌هاي‌ كشاورزي، وفور نيروي كار‌، بازدهي پايين نيروي كار، فرسايش‌ خاك به علت استفاده زياد اشاره کرد. اين عوامل باعث مي‌شود تا بازده كشاورزي به شدت پايين آيد. دور افتادگي‌ مناطق روستايي از شهرها، انتقال مازاد به شهرها‌، فقدان سرمايه در روستاها وگستردگي فقر در اين مناطق‌ باعث‌ مي‌شود تا محصول را با حداقل قيمت‌ پيش فروش‌ كنند. در حالي كه روستاها در طول دوره‌هاي تاريخي مواد غذايي شهر‌نشينان‌ را توليد مي‌كردند اما با گسترش جمعيت شهري و محدوديت منابع و بهره‌برداري سنتي، توليدات‌ روستايي پاسخگوي نياز روزافزون‌ شهري نبوده‌ و دولت سالانه‌ ميليون‌‌ها‌ تن محصولات كشاورزي وارد كرده است. براي توسعه روستا نمي‌توان تمام جمعيت روستايي را در فعاليت ‌مستقيم‌ كشاورزي دخالت‌ داد، بلكه‌ بايد صنايع وابسته كشاورزي هم درآنجا‌ گسترش‌ يابد چون نيروي كار فراوانتر و ارزانتر‌ است. صنايع جديد به صور مختلف مي‌توانند چهره‌ روستاها را تغيير دهند.

             صنايع روستايي، تعاريف و ويژگيها

 مناطق‌ روستايي كشور در دهه‌هاي گذشته از نظر بنيان‌هاي اقتصادي از آسيب‌پذيري زيادي برخوردار بوده‌اند. اينگونه تصور مي‌شد كه با رشد صنعتي در شهرهاي بزرگ‌ به طور خودكار، مناطق‌ روستايي توسعه مي‌يابند. اما افزايش بيكاري‌، تشديد فقروايجاد شكاف درآمدي بين مناطق شهري‌ و روستايي بيانگر اين واقعيت است كه، بدون‌ تدبير‌ وتنها از طريق مكانيزم‌  بازارنمي‌توان به گسترش‌و نشت توسعه به سوي مناطق روستايي اميد بست‌. يكي از راههاي‌ كاهش شكاف‌ و افزايش زمينه‌هاي بيكاري و درآمد‌ در مناطق‌ روستايي گسترش‌ فعاليتهايي است كه كمتر به محيط و شرايط‌ محيطي وابسته است. كشاورزي در مناطق روستايي كشور به صورت سنتي است و تا حدود زيادي به شرايط محيطي و آب و هوايي بستگي دارد.

 يعني در هر دوره‌اي كه شرايط‌  اقليمي‌ متناسب‌تر بوده وضعيت توليد نيز بهتر و در نتيجه‌ درآمد روستايي نيزافزايش مي يافته ‌است. برعكس‌ در دوره‌هاي خشكسالي‌ وكم آبي، ميزان‌  محصول و درآمد روستايي به شدت‌  كاهش مي‌يافته ‌است. در چنين شرايطي‌، جستجوي‌ فعاليتهايي كه وابستگي‌ كمتري به شرايط‌ اقليمي‌ داشته باشد، از  مهمترين اقدام در جهت‌ تقويت‌  اقتصاد روستايي‌ كشور تلقي مي‌شود‌. يكي از مهمترين فعاليتها در اين زمينه‌، صنايع روستايي است.

 صنايع روستايي‌‌، صنايعي هستند كه درمناطق‌ روستايي‌ مستقرشده وعمدتاً‌ ازنيروي كار روستايي استفاده مي‌كنند. پيوندهاي بازاري‌ اين صنايع‌ از لحاظ‌ جغرافيايي محدود است.  در واقع‌ اين صنايع‌ از مواد خام يا توليدات محلي (کشاورزي، جنگلي يا معدني) استفاده كرده‌ و معمولاً توليدات آنها‌ به بازارهاي  محلي عرضه مي‌شود.[1]

 از صنايع‌‌ روستايي تعاريف‌ زيادي شده است. كميسيون‌ اقتصادي‌ سازمان‌ ملل‌ براي آسيا‌ و خاور دور صنايع‌ روستايي‌ را به صورت زير تعريف‌ مي‌كند:

"صنعت‌ روستايي صنعتي است كه توليد  فراورده‌هاي آن نياز به مهارت داشته و حرفه‌اي است كه تماماً‌ به كمك‌ اعضاي خانواده‌ صورت گرفته  تمام ويا قسمتي از وقت آنها صرف اين كار مي‌گردد." [2]

سازمان‌ صنايع‌ دستي ايران‌ در تعريف‌  خود از صنايع‌  روستايي آورده است:

خصوصيات‌ و ويژگيهاي صنايع روستايي

1ـ‌ معمولاً‌ اين صنايع كوچك‌ و متناسب با شرايط روستا مي‌باشد.

2ـ‌ از تكنولوژي‌ ساده برخودارند.

3ـ  از مواد اوليه و صنايع محلي استفاده مي‌شود.

4ـ‌ به عنوان صنايع مكمل‌ بخش كشاورزي‌ ودامداري مورد توجه قرار مي‌گيرد.

5ـ كاربر است و زنان و كودكان‌ روستايي نيز در اين صنايع‌ اشتغال دارند.

[1] 1- رحيمي، عباس، 1383، تبيين ويژگيهاي صنايع تبديلي‌ و تكميلي بخش كشاورزي ‌ و صنايع روستايي‌، تهران:  نشر جامعه‌نگر‌، دفتر امور صنايع تبديلي و تبديلي بخش كشاورزي، ص 11.

  1- وزارت جهاد سازندگي ، مقدمه‌اي بر توسعه صنايع روستايي با نگاهي بر صنايع  روستايي ايران، معاونت‌ طرح‌ و برنامه ،  1369 ، ص 38 .

   منابع

1. آسايش، حسين ، مشيري ،سيد رحيم ، 1381، روش شناسی و تکنيک های تحقيق علمی در علوم انسانی با تاکيد بر جغرافيا ، تهران: قومس.
2. آسايش، حسين ، 1376، اقتصاد روستايی، چاپ دوم ، دانشگاه پيام نور .
3. ابراهيمي، حسين ، 1380، بررسي مزيت نسبي كشاورزي و الگوي بهينه كشت، دانشگاه فردوسي مشهد ، دانشكده علوم اداري و اقتصادي ، پايان نامه دوره کارشناسی ارشد.
4.   اخباری ، محمد، 1383، رابطه برابری با رشد اقتصادی از ديدگاه مکاتب اقتصادی، اقتصاد و جامعه ، تهران موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی.
5. اردشيری ، مرادعلی،1367، مجموعه مقالات اولين كنگره ملی بررسی توسعه کشاورزی ايران، سازمان تحقيقات و منابع طبيعی.
6. ارجمند نيا ،اصغر،1373،  برنامه ريزی توسعه مراکز اسکان روستايی، اقتصاد کشاورزی و توسعه، سال دوم .
7. استاز، ام.جان ،1370، توسعه کشاورزی در جهان سوم ، ترجمه:کريم درويشی ،کورش تاج و ديگران، تهران :  وزارت کشاورزی ، مرکز تحقيقات روستايی و اقتصاد کشاورزی .
8. استاز، ام. جان ، كارل ايشر،1377، اقتصاد كشاورزي و فرايند توسعه اقتصادي ، ترجمه: غلامرضا آزاد و احمد يزدان پناه ، تهران: شركت چاپ و نشر بازرگاني.
9. ايران نژاد، ژيلا،1378 ،اعتبارات كشاورزي و جايگاه نظام بانكي در كشاورزي ايران ،فصلنامه اقتصاد كشاورزي و توسعه سال سوم ،شماره 26
10.  ايران نژاد ، ژيلا، 1375، سرمايه گذاري و اعتبارات در بخش كشاورزي ايران، تهران : وزرات كشاورزي، مركز مطالعات برنامه ريزي و اقتصاد كشاورزي،