مفاهیم و تعاریف فساد:

مفهوم «فساد» مانند ديگر مفاهيم در علوم اجتماعي دلالت‌هاي بسيار متنوعي دارد و تعاريف مختلفي از آن ارايه شده‌ است. و همان گونه که می‌دانیم تعریف یک پدیده‌ی اجتماعی در هر زمان می‌تواند دارای تعریف متفاوتی داشته باشد (Dion, 2013, p. 413). در واقع می‌توان گفت تعریف جهان‌شمولی از فساد موجود نیست همان گونه که "کورر" مطرح نموده است، هر پژوهشي که درباره‌ي فساد انجام مي‌گيرد، به شدت تحت تأثير چگونگي تعريف مفاهيمش قرار دارد. در واقع، نوع درک يا برداشتي که درباره‌ي مفهوم يا پديده‌ی فساد وجود دارد در ماهيت تحليل و مدل‌بندی آن بسيار مؤثر است.

فساد طبق تعریفی که در فرهنگ وبستر آمده است «پاداش نامشروعی است که برای وادار کردن فرد به تخلف از وظیفه تخصیص داده می‌شود.»

بانک جهانی از فساد چنین تعریفی ارائه می‌دهد: «سوء‌استفاده از موقعیت دولتی به قصد انتفاع فردی» (Abdul Jabbar, 2013, p. 141)". هم‌چنین دفتر مبارزه با جرم و مواد مخدر" (1997)، فساد را چنين تعريف کرده است: "رشوه‌خواري و هر رفتار ديگر منتسب به افرادي که مسئوليت‌هايي در بخش‌هاي عمومي يا خصوصي به آن‌ها سپرده شده است و تخطي از وظايف مربوط به منزلت و موقعيت شغلي خودشان به ‌عنوان مسئولان رسمي، کارکنان بخش خصوصي، کارگزاران مستقل و ساير مناسبات از اين دست ... به منظور نيل به مزايايي نامشروع و نادرست براي خودشان و يا افراد ديگر" (LaFree, G; Morris, N;, 2004)البته دفتر مبارزه با جرم و مواد مخدر پس از تصویب کنوانسیون بین‌المللی مبارزه با فساد در سال 2004 به فساد جنبه‌ی حقوقی نیز داد که آن را در مقدمه‌ی این سند آورده و فساد را با دیگر انواع جرم و وقوع آن برابر می‌داند (UNODC, 2013) .

در قانون ارتقای سلامت نظام اداري و مقابله با فساد در جمهوري اسلامي ايران(1383)، تعريف نسبتاً مشابهي با تعريف سازمان ملل ارايه شده است. در اين قانون فساد چنين تعريف شده است: "هرگونه رفتار (اعم از فعل يا ترك) توسط هر فرد حقيقي يا حقوقي به صورت فردي، جمعي يا سازماني كه به‌ طور عمدي و با هدف كسب هرگونه منفعت يا امتياز مستقيم يا غيرمستقيم براي خود يا ديگري و با انحراف يا خروج از احكام شرعي يا قوانين موضوعه‌ی كشوري انجام پذيرد كه ضرر و زياني را به منافع، منابع يا سلامت عمومي يا جمعي از مردم وارد نمايد، فساد تلقي مي‌شود"(محدثی،فاضلی، عابدی‌جعفری،1391،ص.39).

مؤسسه‌ی گالوپ نیز که در زمینه‌ی پژوهش‌های کمی و سنجش شاخص‌های اجتماعی تخصص دارد، فساد را «اقدامات غیرقانونی که از طریق آن‌ها شهروندان به مقامات دولتی رشوه می‌دهند تا مجوز بگیرند، قرارداد ببندند و یا از مجازات بگریزند؛ و به طور خلاصه رشوه دادن برای فائق آمدن بر قانون یا قواعد بروکراسی تعریف کرده است (Gallup, 1999, p. 1)

هم‌چنین کافمن يکي از صاحب‌نظران برجسته‌ی فساد چنين تعريفي از آن ارايه کرده است: فساد عبارت است از بهره‌برداري از ادارات دولتي براي سود شخصي (Kaufmann, D; Gray, C;, 1998, p. 4).

«کارواژال» دسته‌بندی از ارتکاب فساد ارائه‌ می‌دهد به این ترتیب که شامل:

1-   رابطه‌ی ارباب‌رجوع و کارگزار: 

2-    قانون‌شکنی: فساد را بر حسب تخلف از قواعد رسمي اداري تعريف مي‌كند.

3-   ناسازگاری با نظر عمومی جامعه: فساد، مبتني است بر تعريفي كه افكار عمومي از فساد مي‌دهد. يعني افکار عمومي به ما مي‌گويد که فساد چيست.

4-   تجاوز به حقوق عموم جامعه: در اين نوع تعاريف فساد عملي است که به منافع عمومي لطمه وارد کند (Carvaial, 1999, pp. 336-337).

به زعم کارواژال فساد پديده‌اي مربوط به شبکه‌ی روابط اجتماعي است. مشخصه‌ی اصلي هر شبکه، تبادلاتي است که بين اعضاء صورت می‌گیرد. سه عامل حاکم بر اين روابط است:

1. جهت رابطه (افقي، عمودي)

2. منابع مورد مبادله (قدرت، ثروت، اطلاعات، کار و...)

3. نوع روابط (رسمي، غيررسمي).

در نظر وی، فساد در سطح کلان، فرآيندي اجتماعي است که شامل چهار مرحله است:

1. ايجاد هسته‌ی فساد: اين مرحله اغلب توسط فردي صورت مي‌گيرد که حداقل يکي از شرايط زير را داشته باشد: به دنبال منافع بيش‌تر باشد، احساس کند پاداش کافي به او تعلق نمي‌گيرد، قبلاً عضو شبکه‌هاي فساد بوده باشد، کارفرما يا دولت را دشمن خود تلقي کند.

2. گسترش شبکه‌ی فساد: در اين مرحله، ساير افراد نيز به شبکه می‌پیوندند؛ به ویژه بالادستان و آن‌هايي که مي‌توانند فساد را افشا کنند.

3. رشد نمايي فساد: در اين مرحله افرادِ هر چه بيش‌تري از داخل و خارج از سازمان به شبکه می‌پیوندند.

4. مرحله‌ی ثبات: در اين مرحله شبکه‌ی قدرت فساد به مرحله‌ی توازن و سازگاري با ساير شبکه‌ها و سيستم نظارتي می‌رسد (Carvaial, 1999).

با توجه به تعاریف ارائه شده تا کنون باید یک تعریف را به عنوان تعریفی که در این تحقیق مورد توجه است و اساس تحقیق بر آن گذاشته می‌شود ارائه شود. به نظر محقق، تعریفی که سازمان شفافیت بین‌الملل (Transparency International) در سال 2013 از فساد کرده است جمع‌بندی مناسبی از تعاریفی است که تا کنون ارائه شده است و هم‌خوانی بسیار خوبی با تعریف ارائه شده از فساد در قانون ارتقای سلامت اداری دارا می‌باشد. این سازمان فساد را «سوء‌استفاده از قدرت اعطایی با قصد انتفاع شخصی» تعریف می‌کند (Sutherland, 2014, p. 1)

 انواع فساد:

در مطالعه‌اي كه چندی قبل صورت گرفته است- بر اساس مجموعه‌اي از شاخص‌هاي مهم و اساسي- اشكالي از پديده‌ی فساد معرفي شده‌اند. به عبارتی دیگر فساد در متن اجتماع رخ می‌دهد و از این رو دارای علل و عوامل و اشکال متفاوت و متنوعی می‌باشد (Nordin, Rumaizah Mohd; Takim, Roshana; Nawawi, Abdul Hadi;, 2013, p. 65) اين اشکال، که مي‌توان آن‌ها را جزو انواع اصلي رفتار مفسدانه ناميد، عبارتند از ارتشاء، اختلاس، كلاه‌برداري و اخاذي (Graycar, Adam; Sidebottom, Aiden;, 2012, p. 386). با این که به نظر می‌رسد اين مفاهيم تا حدود زيادي باهم هم‌پوشاني دارند و حتي گاهي اوقات ممکن است با عبارات ديگري نيز جایگزین شوند، با اين حال می‌توان از آن‌ها براي توضيح و تفکيک شکل‌‌های اصلي رفتار مفسدانه استفاده نمود (Lambsdorff, 1999, p. 10).

فساد را مي‌توان بر حسب شکل منافع و نوع رويه‌اي(چگونگي) که فساد يا عمل مفسدانه رخ مي‌دهد به دو شکل اساسي تقسيم کرد: فردي و نهادی (Thompson, 1993)و (Graycar, Adam; Sidebottom, Aiden;, 2012, pp. 386-387).

فردي: در اين نوع فساد، افراد صاحب منصب يا کارکنان منافع شخصي‌شان را در نقش‌هاي خودشان به مثابه‌ی شهروندان خاص اخذ مي‌كنند.

نهادی: در اين نوع فساد، کارکنان منافعي را دريافت مي‌كنند که موقعيت‌هاي شغلي يا حرفه‌اي‌شان را در درون سازمان ارتقاء مي‌بخشد يا به تقويت ايدئولوژي سياسي‌شان کمک مي‌كند. در فساد از نوع نهادي، منافع دريافتي افراد سياسي است و لزوماً به مشروعیت زدایی خود آن‌ها منجر نمي‌‌شود (LaFree, G; Morris, N;, 2004, pp. 601-604).

کیمویو^[1] دو نوع فساد را شناسایی نموده است: فساد کوچک^[2] و فساد سیستماتیک^[3]. وی معتقد است فساد کوچک زمانی قابل مشاهده خواهد بود که راست‌گویی یک هنجار است، در نتیجه رفتارهای فساد‌آمیز یک استثنا محسوب می‌شوند. در حالی که فساد سیستماتیک دربرگیرنده‌ی تعداد زیادی از افراد است که به طور منظم و با همکاری درگیر رفتارهای فسادآمیزاند (Dion, 2013, p. 413).

فساد اداری نیز مورد توجه بسیاری از محققان و صاحب‌نظران بوده است و معمولاً در تعریف فساد اداری همان تعریف فساد را ارائه می‌دهند با شرط وقوع در سازمان. اما در جای دیگر تعریف قانونی فساد اداری چنین مطرح شده است: «استفاده‌ی غیر قانونی از اختیارات اداری/دولتی برای نفع شخصی»(زاهدی،محمدنبی و شهبازی،1388،ص.33).

نکته‌ی قابل طرح تا به این‌جا این است که همان‌گونه که مشاهده شد، تعاریف از فساد بسیار است و هر کدام از محقان و صاحب‌نظران سعی در تعریف فساد از منظری خاص دارند. به گونه‎ای که برخی آن را منظر قانونی تعریف می‌نمایند، همانند هلیدی، تعریف مؤسسه گالوپ، لانگست و ... که در این منظر فرض بر این موضوع استوار است که قانونِ کامل، جامع و بدون خدشه‌ای وجود دارد که کارکنان باید بر اساس آن عمل کرده و عمل نکردن مطابق با آن به معنی بروز فساد است (فاضلی،1388،صص.23-22)و (Rocha, Jose Luis; Brown, Ed; Cloke, Jonathan;, 2011, p. 160). اما در مواقعی که قانون وجود نداشته باشد و یا قانون موجود دارای ابهاماتی باشد چنین تعاریفی نیز اساساً دچار تزلزل می‌شود.

از این رو برخی دیگر از محققان سعی در تعریف فساد بر اساس افکار عمومی نموده‌اند. بر این اساس آن‌چه مردم جامعه غیراخلاقی و مضر می‌دانند، فساد است اما در این نوع تعریف نیز به دلیل تفاوت نظر و نگاه در میان مردم و نخبگان سیاسی، رسیدن به اتفاق نظر کاری است دشوار. بر همین اساس‌هایدن‌هایمر^[4] سه نوع فساد را از هم متمایز می‌سازد(فاضلی،1388،ص.24) :

1-   فساد سیاه: کاری است که از نظر توده‌ها و نخبگان منفور است(مانند رشوه گرفتن مهندس ناظر و نادیده گرفتن معیارهای ساخت ساختمان).

2-   فساد خاکستری: کاری که اکثر نخبگان منفور می‌دانند ولی مردم نسبت به آن بی‌تفاوت‌اند.(مانند کوتاهی کارمندان در اجرای قوانینی که مردم دوست ندارند و نخبگان مفید می‌دانند.)

فرمت ورد قابل ویرایش

تعداد صفحات: 95

فصل دوم مبانی نظری و پیشنه تحقیق جهت نوشتن فصل دوم پایان نامه ارشد و دکتری

همراه با رفرنس نویسی و پاورقی داخل متن

پیشینه تحقیق کامل: خارجی و داخلی

منابع فارسی کامل

منابع انگلیسی کامل

ما در این بخش علاوه بر منابع مبانی نظری، منابع کلی دیگری رو برایتان در نظر گرفتیم تا همواره در نوشتن پایان نامه از این منابع بهره مند گردید.