احتیاط در ادبیات فارسی

در زبان فارسی می‌توان 4 معنای عمده برای واژه‌ی احتیاط بیان کرد که عبارت‌اند از: استوار کردن، محاصره و نگهداری کردن، به هوش و عاقبت اندیش بودن، تجسس و تفتیش کردن.^[1] معنای سوم را باید معنای عرفی احتیاط دانست. در حقیقت دقت و محافظت، انتخاب استوارترین و اطمینان‌بخش‌ترین راه و روش برای تأمین مقاصد و دستیابی به هدف بدون در پی داشتن هرگونه پیامد ناروا و زیان و ضرری را احتیاط گویند.^[2]چنانکه در ادبیات فارسی و هم‌چنین متون تاریخی، احتیاط را به معنای حزم اندیشی به ‌کار برده­اند. برای مثال در کتاب تاریخ بیهقی می‌خوانیم: «و از بیداری و حزم و احتیاط این پادشاه محتشم رضی الله عنه یکی آن است که...»^[3] و یا مولانا جلال‌الدین در مثنوی خویش احتیاط را به همین معنا به کار می برند^[4].

با وجود این کاربردهای دیگر این مصدر اجوف واوی را نیز می­توان در زبان فارسی مشاهده کرد، مثلاً دیوار باغ و خانه را به این دلیل حائط می‌گویند که سبب نگهداری و در برگرفتن آن می‌شود؛ و یا محیط بودن که از صفات علیای خداوند متعال است؛ زیرا که علم و قدرت الهی نسبت به جهان هستی فراگیر است. ضرب­المثل­ها نیز به عنوان برآیند زبان مردم عادی و بنای فکری آن‌ها احتیاط را در معنای حزم اندیشی نشان می­دهند^[5].

 احتیاط در زبان انگلیسی

برای احتیاط در زبان انگلیسی از واژه‌هایی چونcaution, precaution, care, wariness, prudence و... استفاده می‌شود که هر کدام در عمق خود دارای تفاوت‌هایی ـ هر چند جزئی ـ هستند. از میان این واژه‌ها سه واژه‌یpre(caution) care و prudence کاربرد بیشتری دارند، هر چند معنای دقیق لغوی تمام آن‌ها احتیاط به معنای حزم اندیشی نیست. Care در زبان انگلیسی بیشتر تداعی‌­کننده‌ی مراقبت است و از همین رو انسان مراقب را careful گویند. هر چند واژه‌یcareful در معنای اصطلاحی خود به محتاط نزدیک می‌شود، اما واژه‌ی care را هم چنان به عنوان انجام عملی برای مراقبت از شخص (بیمار، سال‌خورده و یا کودک) می‌شناسند^[6].

Prudence اما امروزه دارای معانی گوناگونی است، هر چند در ریشه بیشتر این معانی به هم نزدیک شده، به مفهوم دانایی و آگاهی می‌رسند. ریشه­ی این واژه در انگلیسی به واژه‌ی قدیمی فرانسوی (در قرن 14) prudence بر می‌گردد که خود از ریشه­ی لاتین prudential به معنای دوراندیشی و دانایی (foresight, sagacity) گرفته ‌شده است. Prudence را ـ توانایی فردی برای اعمال نفوذ و تسلط بر فردی دیگر به صورت معقول ـ هم ترجمه کرده‌اند^[7]. در جایی دیگر prudence  قضاوت بین پاکی و بدسگالی عنوان ‌شده است. عنصری که شجاعت را از بی‌احتیاطی و خیره­سری متمایز می‌سازد. شاید به همین دلیل در انگلیسی شخص prudent کسی است که در مواقع حساس بهترین تصمیم را برای انجام می‌گیرد؛ مثلاً یک پدر فرزند خود را چگونه تنبیه کند که دوباره مرتکب خطا نشود^[8]. با این ‌همه هر چه به فرهنگ عامه نزدیک‌تر می‌شویم، prudence نیز به معنای احتیاط نزدیک‌تر می‌شود، معنی سعی برای اجتناب از ریسک‌های غیر ضروری پیدا می‌کند^[9].

Precaution معنی دقیق‌تری از احتیاط را ارائه می‌دهد. این واژه که ریشه در زبان هند و اروپایی دارد از واژه‌ی لاتین praecautus گرفته‌ شده است^[10]. Precaution فعلی است که شخصی برای جلوگیری از رخ دادن اتفاقی خطرناک و نامطلوب انجام می‌دهد. Caution در زبان انگلیسی دارای دو مفهوم هشدار و احتیاط است؛ اما باید دید در معنی احتیاط چه تفاوتی با precaution دارد. Caution در حقیقت کیفیت هشیار بودن و اجتناب از خطرات است^[11]؛ بنابراین می‌توان گفت precaution احتیاط به ‌عنوان عملی است و caution کیفیت همان عمل احتیاط­‌آمیز است. با این‌ حال بعضی از لغت‌نامه‌ها precaution را مربوط به بازه­ی زمانی قبل از خطر می‌دانند و caution را مهارت و زیرکی فرد در حین رخ دادن خطر تلقی می‌کنند^[12].