چکیده :
امروزه بنگاه هاي اقتصادي كشور در فرآيند جهاني شدن و پيوستن به منظومۀ تجارت جهاني كه پيوستني كه چندان نيز از روي اختيار نيست با چالش هاي بي شماري مواجه هستند . حضور در بازار هاي جهاني و حتي باقي ماندن در بازار هاي داخلي مستلزم رقابت با رقباي قدرت مند است و با توجه به گسترش و پيچيدگي اهداف ، فرآيند ها و ساختار سازماني در صحنۀ رقابت ، سازمان هايي مي توانند به بقاي خود ادامه دهند كه نسبت به خواسته ها و انتظارات مشتريان و ذينفعان پاسخگو باشند ، همچنين به سود آوري و ثروت آفريني به عنوان شاخص هاي كليدي و برتر سازماني توجه كنند .
مدلهاي تعالي سازماني يا سر آمدي كسب و كار به عنوان ابزار قوي براي سنجش ميزان استقرار در سازمان هاي مختلف به كار گرفته مي شوند . با به كارگيري اين مدل ها سازمان ها مي توانند از يك سو ميزان موفقيت خود را در اجراي برنامه هاي بهبود در مقاطع مختلف زماني مورد ارزيابي قرار دهند و از سوي ديگر عملكرد خود را با ساير سازمان ها به ويژه بهترين آن ها مقايسه كنند .
مدل هاي سر آمدي کسب و کار پاسخي است به اين سؤال كه سازمان برتر چگونه سازماني است ؟ چه اهدافي و مفاهيمي را دنبال مي كند و چه معيار هايي بر رقباي آن ها حاكم هستند ؟
امروزه اكثر كشور هاي دنيا با تكيه بر اين مدل ها جوايزي را در سطح ملي و منطقه اي ايجاد كرده اند كه محرك سازمان ها و كسب و كار در تعالي ، رشد و ثروت آفريني است . مدل هاي تعالي با محور قرار دادن كيفيت توليد (كالا يا خدمات) و مشاركت همۀ اعضای سازمان مي توانند رضايت مشتري را جلب و منافع ذينفعان را فراهم نموده و در عين حال ياد گيري فردي و سازماني را با تكيه بر خلاقيت و نو آوري تشويق و ترويج كنند .
در اين مقاله تلاش خواهد شد اصول و مباني مدل تعالي EFQM و وظابف كاركردي هر يك از اجزاي مدل توصيف و تشريح گردد .
مقدمه :
دست آورد هاي بالغ بر 50 سال تجربۀ برنامه ريزي توسعه ، شرايط خطير كنوني اقتصاد ايران به ويژه از نظر روند نگران كنندۀ عرضه و تقاضاي نيروي كار ، روند نگران كننده و نزولي سرمايه گذاري در بخش هاي مولد اقتصاد در كنار حجم عظيم منابع و امكانات موجود اما بلا استفاده در سطح كشور و بالاخره روند جهاني شدن اقتصاد هر يك به نوعي و با منطق خاص خود نشان دهندۀ اين واقعيت است كه راه منحصر به فرد موفق براي رويايي فعال و ثمر بخش با چالش هاي موجود جهاني شدن ، سامان دادن برنامۀ چهارم توسعۀ كشور بر پايۀ اصول و موازين بهره وري است ، برنامه اي كه در آن به جاي اتخاذ رويكرد تزريق مستمر و فزايند ارز و ريال بر كارآمد سازي نحوۀ استفاده از منابع تأكيد مي گردد و با توجه به اين امر و همچنين نگراني صنايع و سازمان هاي اقتصادي كشور از پيوستن به تجارت جهاني و طرح سؤالاتي كه آيا سازمان هاي صنعتي كشور ما توان رقابت در اين فضا را دارند ؟ در چه معيار هايي ضعيف هستيم ؟سازمان ما چگونه بايستي باشد كه در رقابت پيروز ميدان باشيم ؟ و تفاوت سازمان ما با يك سازمان سر آمد و متعالي در مقياس جهاني چيست ؟ دلایلي است كه موجب شد مؤسسات اقتصادي كشورمان به دنبال الگو هايي از سازمان هاي موفق در امر كسب و كار باشند ، سازمان هايي كه نياز هاي اصلي جامعه را به بهترين نحو بر آورده مي كنند و در اين راه سر آمد ديگر سازمان ها هستند و مي دانند در فضاي رقابتي براي رشد ، ماندگاري و برتري ، چگونه بايد عمل كنند.
در اين راستا ، مطالعات متعددي در زمينۀ شناسايي و اشاعۀ عوامل كليدي موفقيت سازمان ها به منظور بهبود عملكرد آن ها صورت گرفت که جوايز ملي كيفيت و مدل هاي سر آمدي کسب و کار دمينگ ، بالدريج و EFQM و سازمانی حاصل اين مطالعات و تحقيقات است. اگر چه مدل هاي دمينگ ، بالدريج و EFQM معروف ترين مدل هاي سر آمدي كسب و كار هستند ، ولي مدل هاي خاص ديگري در كشور هاي ديگر توسعه داده شده كه از مدل هاي فوق الذكر الهام گرفته است .
مدل EFQM ابزاری است برای تعيين سطح عملکرد سر آمدی يک سازمان كه
- چارچوبی غير تجويزی دارد .
- مسيری برای حركت سازمان به سوی سر آمدی است .
- مدلی است برای مديريت يک سازمان در شرايط ديناميکی
تاریخچۀ مدل های سر آمدی سازمانی :
در سال 1950 مؤسسۀ JUSE (Union of Japanese Scientists & Engineering) آقاي دكتر ویلیام ادواردز دمينگ (William Edwards Deming) را براي انجام سخنراني هاي مختلفي در زمينۀ كيفيت به ژاپن دعوت نمود و در سال 1951 اين مؤسسه به پاس خدمات دكتر دمينگ در زمينۀ كيفيت جايزه اي به نام ايشان بنيان نهاد . مدلي كه جايزۀ دمينگ بر اساس آن تهيه گرديد و از دهه پنجاه ميلادي در ژاپن به اجرا در آمد عمدتاً بر كيفيت محصولات و روش هاي كنترل كيفي استوار است به بيان ديگر مدل جايزۀ دمينگ بر اين اصل استوار است كه براي توليد محصولات وخدمات با كيفيت بالا نياز به هماهنگي همه جانبه و فراگير در سطح سازمان است . اين مدل نگرش جديدي در بحث كيفيت ايجاد كرد و همين تفكر (نگرش فرا گير) منجر به ظهور (كنترل كيفيت فرا گير) در دهۀ 1960 ميلادي گرديد .
مديريت كيفيت فرا گير یا TQM (Total Quality Management) روشي است براي مديريت و ادارۀ سازمان جهت تعيين كيفيت با مشاركت همۀ اعضاي سازمان كه از طريق جلب رضايت مشتري و تأمين منافع همه ذينفعان به دست مي آيد .
موفقيت ژاپن در به كار گيري روش هاي علمي كسب و كار تهديدي جدي براي شركت هاي آمريكایي ايجاد كرد به طوري كه در دهۀ 1980 میلادی بسياري از آن ها با وا گذار كردن بازار به رقباي ژاپني در آستانۀ ور شكستگي قرار گرفتند . اين تهديدات منجر گرديد كه شركت هاي غربي در روش هاي كسب و كار خود تجديد نظر كرده و مديريت كيفيت فراگير را به طور گسترده به كار گيرند .
جايزۀ كيفيت و سر آمدي كانادا (Canadian Paulity and Business Excellence Award) در سال 1983 و پس از آن در سال 1987 جايزۀ ملي كيفيت مالكوم بالدريج در آمريكا از اولين گام هايي بودند كه براي بخشيدن ديد فرا گير به مدل هايي كه براي ارز يابي در مؤسسات صنعتي و غير صنعتي مورد استفاده قرار می گرفتند برداشته شد و این مدل ها در واقع پوشش دهندۀ تمامي اجزاي يك كسب و كار با در نظر گرفتن منافع تمامي ذينفعان بود .
به دنبال مدل مالكوم بالدريج یا MBNQA (Malcolm Baldrige National Quality Award) در سال 1988 مدل تعالي سازماني EFQM در پاسخ به نياز بهبود رقابت پذيري سازمان هاي اروپايي توسط چهارده كمپاني بزرگ اروپايي ( بوش Bosch ، رنو Renault ، فيات Fiat ، بي تي BT ، بول Bull ، الكترولوكس Electrolux ، كی ال ام KLM ، نستلهNestlé ، اوليوتي Olivetti ، فيليپس Philips ، سولزر Sulzer ، فولكس واگن Volkswagen ، دازالت Dassault و سيبا Ciba) در كميسيون اروپايي مورد توافق واقع و امضاء گرديده است . اين اقدام متهورانه از شبكۀ قدرتمند مديريت در حال حاضر داراي 800 عضو از 38 كشور جهان در بخش خصوصي و دولتي مي باشد كه در چارچوب يك جامعۀ اروپايي و در زمينۀ بهبود كيفيت در ادامۀ مدل مالكوم بالدريج از آمريكا و همچنين مدل دكتر دمينگ در ژاپن به پيش مي رود .
مدل EFQM در سال 1991 به عنوان مدل تعالي كسب و كار معرفي گرديد كه در آن چارچوبي براي قضاوت و خود ارزيابي سازماني و نهايتاً دريافت پاداش كيفيت اروپايي ارائه شد ، اين اقدام در سال 1992 عملي گرديد . اين مدل نشان دهندۀ مزيت هاي پايداري است كه يك سازمان متعالي بايد به آن ها دست يابد . اين مدل به سرعت مورد توجه شركت هاي اروپايي قرار گرفت و مشخص شد كه سازمان هاي بخش عمومي و صنايع كوچك هم علاقه دارند از آن استفاده كنند .
در سال 1995 ويرايش مربوط به بخش عمومي و در سال 1996 مدلي مربوط به سازمان هاي كوچك توسعه داده شد . در سال 1999 مهم ترين باز بيني مدل EFQM صورت گرفت . در سال 2001 مدل سر آمدي EFQM ويرايش سازمان هاي كوچك و متوسط و درسال 2003 ويرايش جديدتري از مدل EFQM ارائه شد كه در زير معيار ها و نكات راهنما تغييرات قابل ملاحظه اي نسبت به ويرايش سال 1999 داشت .
مدل EFQM در اصل به مدل مالكوم بالدريج بسيار شبيه است و تفاوت اصولي در مفاهيم و مباني با مدل مالكوم بالدريج ندارد . هر دو اين مدل ها در چارچوب مديريت كيفيت جامع قرار مي گيرند و ابزاري هستند براي استقرار سيستم در درون سازمان ها و نيز ابزاري هستند براي سنجش اين كه يك سازمان تا چه اندازه در جهت استقرار سيستم ها در چارچوب مديريت كيفيت جامع موفق بوده است . تفاوت هايي كه بين اين دو مدل وجود دارد عمدتاًَ در حد تعداد معيار ها ، امتياز دهي و رويه هاي اجرائي است و چار چوب كلي هر دو مدل در واقع يكي است .
از ميان سه مدل دمينگ و مالكوم بالدريج و EFQM كه از معروف ترين مدل هاي تعالي سازمانی هستند مدل EFQM عموميت و استقبال بيشتري در سطح جهان يافته است .
اعضاي كميتۀ مركزي EFQM از مديران عامل شركت هاي اروپايي هستند كه براي چهار سال انتخاب و براي پنج سال نيز به عنوان عضو ذخيره كه هر سال يك بار انتخاب مي شوند مي باشند . كميته اجرایي نيز مركب از 20 عضو از همان سازمان ها بوده كه نه تنها به عنوان نمايندۀ تام الاختيار در زمينۀ كيفيت جامع انجام وظيفه مي نمايند بلكه گزارش های لازم را به كميتۀ مركزي ارائه مي نمايند . اعضاي كميتۀ اجرائي EFQM در واقع نقش هدايت گر و پشتيباني كنندۀ استراتژي ها ، طرح هاي عملياتي كسب و كار ، نظارت بر پيشرفت طرح ها و نهايت تدوين جهت كلي مناسب براي تحقق اهداف اين سازمان ها را به عهده دارند . در حال حاضر 19 كشور اروپايي با EFQM مشاركت مي نمايند.
مدل تعالي سازماني در ايران
مدل تعالي سازماني در شرايطي در ايران مطرح مي شود كه در جهان بيش از 70 مدل سر آمدي ملي و 90 جايزۀ كيفيت وجود دارد كه عموماً بهره گرفته از مدل هاي EFQM و مالکولم بالدريج بوده و به سوي يكديگر همگرا شده اند . گويا زبان رقابت در همه جاي دنيا يكي است که مؤسسات اقتصادی را از آموختن الفباي مديريت فرا گير سازمان گريزي نيست .
لزوم رقابت پذيرشدن بخش صنعت و معدن با رويكرد جهاني و توصيه هاي مشاركت ها و ادغام هاي صنعتي با جهان براي امكان دست يابي به بازار جهاني و ايجاد اعتبار جهاني براي اين بخش باعث شد كه در وزارت صنايع و معادن طراحي مدلي جهاني مورد توجه و اقدام قرار گيرد مدل هايي كه چندين سال بود جوامع صنعتي جهاني آن ها را پذيرفته و دنبال كرده بودند .
طي سال هاي 1378 تا 1381 دو مدل اصلي مالكوم بالدريج و EFQM و تغييراتي كه احياناًُ برخي كشور هاي ديگر روي اين دو مدل صورت داده بودند توسط وزارت صنايع و معادن و موسسۀ مطالعات بهره وري و منابع انساني مورد بررسي قرار گرفت . فرآيند انتخاب نيز با تشكيل گروه هاي كارشناسي و جمع آوري اطلاعات و انجام ارتباطات با مؤسساتي كه اين مدل ها را دنبال مي كردند و تهيۀ پيش نويس هاي لازم صورت گرفت سپس در جلسات متعدد كميته هاي علمي مركب از كارشناسان و متخصصين سيستم هاي مديريت اين پيش نويس ها مطرح و در نهايت توسط كميته علمي مدل سر آمدی سازمانی EFQM در تاریخ 10/3/1382 به تصويب رسيد .
با تصویب مدل EFQM از سال 1382 این مدل در زیر مجموعه های وزارت صنایع و معادن به اجرا در آمد و این وزارتخانه و مؤسسۀ مطالعات بهره وري و منابع انساني مقدمات جایزۀ ملی بهره وری و سر آمدی سازمانی را پی ریزی کردند که در طول دو دوره از برگزاری جایزۀ ملی بهره وری و سر آمدی سازمانی تعدادی از شرکت های بزرگ دولتی و تعداد محدودی از شرکت های بخش خصوصی این مدل را دنبال کردند که پس از طی مرحلۀ خود ارز یابی موفق به پر کردن اظهار نامه جهت دریافت گواهینامه شدند .
برچسب ها:
اقتصاد اقتصاد ایران