چکیده:
همواره سخن از برخوردِ ناعادلانه شورای امنیت، دبیر کل (دبیرخانه) و مجمع عمومی سازمان ملل متحد در فرآیند جنگ تحمیلی عراق علیه ایران می رود، اما جزئیات این برخورد، کمتر مطرح شده است. از این رو، مقاله حاضر در پی طرح جزئیات مواضع سه رکن مهم سازمان ملل متحد در قبال جنگ عراق علیه ایران است. اطلاع از این جزئیات، تحلیل صحیح تری را درباره چرایی اتخاذ مواضعی ناعادلانه از سوی ارکان سازمان ملل متحد در جنگ هشت ساله ایران و عراق (جنگ اول خلیج فارس)، و نیز، جنگ دوم خلیج فارس (حمله عراق به کویت و حمله آمریکا و متحدانش به عراق) به دست می دهد.
مقدمه
سازمان ملل متحد در جنگ عراق علیه ایران، به زعم خویش در جهت انجام وظیفه اصلی اش؛ یعنی محفوظ داشتن نسلهای آینده از خطر و بلای جنگ، حفظ صلح و امنیت بین المللی و جلوگیری از تهدیدات علیه صلح، به اتخاذ و اجرای تصمیمات متعدد مبادرت ورزید.(2) با نگاهی به مجموعه فعالیتهای سازمان ملل که در این رابطه به عمل آورده است، به وضوح آشکار می شود که شورای امنیت، دبیر کل(3) و مجمع عمومی، تلاشهای زیادی مبذول داشتند.(4) اگرچه تلاشهای این سه رکن سازمان ملل متحد، جدا از هم اتخاذ می شد، ولی به علت پیوندهای تشکیلاتی و یکسان بودن شرایط حاکم بر سه رکن، تفاوت چندانی در سیاستهای آنها دیده نمی شود. همچنین، این فعالیتها با تأثیر از شرایط موجود منطقه ای و جهانی، از فراز و نشیبهای فراوانی برخوردار بود.(5) ولی در هر صورت، زمینه های پذیرش قطعنامه از سوی دو دولت عراق و ایران، پس از هشت سال جنگ را فراهم آورد. اینک مهمترین فعالیتهای این سه رکن سازمان ملل را مورد برررسی و تجزیه و تحلیل قرار می دهیم:
الف) شورای امنیت سازمان ملل متحد و جنگ عراق علیه ایران
شورای امنیت سازمان ملل متحد، یک روز پس از حمله سراسری عراق علیه ایران، اولین اقدامش را در قبال جنگ، با صدور بیانیه 23 سپتامبر 1980 ( 1 مهر 1359) به انجام رسانید و 5 روز بعد از آن، نخستین قطعنامه خود را صادر کرد.(6) این روند با صدور هشت قطعنامه و بیش از 15 بیانیه دیگر ادامه یافت. عمده این قطعنامه ها و بیانیه ها، صرفا جنبه توصیه داشت،(7) ولی قطعنامه 598 یک استثنا در این مورد است؛ زیرا این قطعنامه، یک تصمیم با پیشنهادهای اجرایی برای پایان دادن به جنگ 2887 روزه عراق علیه ایران به شمار می رود. جزئیات مواضع شورای امنیت سازمان ملل متحد در طول جنگ تحمیلی به این شرح است:
1 در پی درخواست مکتوب 23 سپتامبر 1980 (1 مهر 1359) دبیر کل، شورای امنیت ضمن مشورت با اعضا، اولین موضع گیری خود در مورد جنگ ایران و عراق را تحت عنوان بیانیه اعلام می دارد و طی آن، نگرانی عمیق خود را از گسترش احتمالی این برخورد(8) ابراز داشته و از طرفین خواست از هرگونه اقدامی که منجر به وخیم تر شدن اوضاع می شود، خودداری نمایند و... اختلافات خود را از طریق راه های مسالمت آمیز حل و فصل کنند. همچنین از پیشنهاد و به کارگیری «مساعی جمیله»(9) که از سوی دبیر کل برای پایان دادن به جنگ مطرح شده، حمایت کرد.(10)
شورای امنیت به دنبال تقاضای 25 سپتامبر 1980 (3 مهر 1359 ) دبیر کل، در 26 و 28 سپتامبر (4 و 6 مهر)تشکیل جلسه داد و نخستین قطعنامه خود را به اتفاق آرا و در جلسه شماره 2248، تحت عنوان قطعنامه 479 به تصویب رساند. این قطعنامه دارای 5 ماده بود و موضوع جنگ را تحت عنوان وضعیت میان ایران و عراق، مورد بررسی قرار داد. در این قطعنامه، ضمن یادآوری تعهد کشورهای عضو به حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات و عدم توسل به زور و مسؤولیت شورای امنیت در حفظ صلح و امنیت بین المللی و با ابراز تأسف عمیق از وضعیت رو به گسترش بین ایران و عراق، از طرفین خواست که از به کار بردن بیشتر زور خودداری نموده و اختلاف خود را از طریق مسالمت آمیز حل نماید و نیز، از هر گونه پیشنهاد مناسبی که می تواند منجر به صلح شود، استقبال کنند. همچنین از عموم کشورها تقاضا کرد که از هرگونه اقدامی که منجر به تشدید منازعه می شود، بپرهیزند. در ضمن، از کوششهای دبیر کل و مجددا از پیشنهادش در مورد به کارگیری «مساعی جمیله» برای حل وضعیت موجود بین ایران و عراق پشتیبانی کرد و از وی خواست نتایج اقدامات خود را ظرف مدت 48 ساعت به شورای امنیت گزارش دهد. در پایان جلسه، رییس تونسی شورای امنیت،(11) منازعه بین ایران و عراق را یک تهدید واقعی برای صلح و امنیت بین المللی قلمداد نمود.(12) در فاصله 15 تا 29 اکتبر 1980 (22 مهر تا 16 آبان 1359) شورای امنیت 5 جلسه دیگر در مورد جنگ تشکیل داد که هیچ یک منجر به صدور قطعنامه یا بیانیه ای نگردید. در جلسه 15 اکتبر، "سعدون حمادی" وزیر امور خارجه عراق و در جلسه 17 اکتبر، محمدعلی رجایی، نخست وزیر وقت ایران(13)، به تفصیل، نقطه نظرات دولتهای خویش در مورد ریشه های جنگ ایران و عراق را مطرح نمودند.(14) سرانجام، شورای امنیت پس از بررسی های لازم در 5 نوامبر 1980 (14 آبان 1359) بیانیه ای صادر کرد و از تلاشهای دبیر کل و پیشنهاد او مبنی بر تعیین و اعزام نماینده ای جهت مذاکره با دو دولت ایران و عراق حمایت کرد(15) و از دبیر کل خواست نتیجه اقدامات خود را در این مورد، به اطلاع شورای امنیت برساند.
الف- سازمان های بین المللی:
نخستین و مهم ترین هدف تشکیل سازمان های جهانی و بین المللی به خصوص سازمان ملل متحد، جلوگیری از وقوع جنگ و حفظ صلح، امنیت و ثبات بین المللی می باشد. در اساسنامه این سازمان ها، بر همزیستی مسالمت آمیز و حل اختلافات از طریق مذاکره تأکید شده و مجازات هایی برای اعضای خاطی در نظر گرفته شده است.
1- سازمان ملل متحد:
یکی از مهم ترین ارکان سازمان ملل متحد، که مسئولیت حفظ صلح و ثبات بین المللی منحصراً به این رکن واگذار شده، شورای امنیت می باشد؛ به عبارت دیگر شورای امنیت مهمترین رکن سازمان ملل است که با دارا بودن اختیارات وسیع و در دست داشتن اهرم های اجرایی و قوه ی قهریه، مسئول مستقیم حفظ نظم، صلح و امنیت جهانی است. مجموع عملکرد شورای امنیت در قبال جنگ عراق علیه ایران را می توان در قالب قطعنامه های این شورا تحلیل و بررسی کرد.
تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی مراجعات ایران به شورای امنیت و روابط ایران و شورا خاطره ناخوشایندی را را برای ایران به جای نگذارده بود. اما هجوم عراق در 22 سپتامبر 1980(31 شهریور 1359) به ایران و موضع گیری های شورا وضع را دگرگون ساخت. شورا کار خود را در قبال جنگ عراق علیه ایران با صدور بیانیه ای ضعیف در یک روز پس از شروع جنگ، آغاز نمود و چند روز بعد اولین قطعنامه ی خود را در این خصوص به شماره ی 479 صادر کرد. در این قطعنامه که با قطعنامه ی شماره ی 514، 522،540،582 و 588 دنبال گردید، برخوردی عادلانه و ریشه ای با موضوع جنگ عراق با ایران نشده بود. هرچند گه گاه مثلاً در قطعنامه های 540 582 نشانه ای از علاقه به جلب رضایت جمهوری اسلامی ایران به درد می خورد، اما این کوشش ها به قدری ضعیف و ناچیز بود که به هیچ روی نمی توانست فاصله بین دیدگاه های جمهوری اسلامی ایران و شورای امنیت را از بین ببرد و تنها پس از عملیات پیروزمند طریق القدس (آذرماه 1360)، فتح المبین (بهمن ماه1360) و بیت المقدس (اردیبهشت ماه1360)، که عملیات اخیر منجر به آزادی خرمشهر گردید، شورای امنیت به درخواست رژیم اردن و با حمایت آمریکا تشکیل جلسه داده، دومین قطعنامه خود را درباره جنگ عراق علیه ایران به شماره ی514 مورخ 12 ژوئیه ی 1982 و با عنوان (وضعیت میان ایران و عراق) صادر نمود. در این قطعنامه، برای اولین بار موضوع برقراری آتش بس مطرح شده و از نیروهای دو کشور خواسته شده به مرزهای شناخته شده ی بین المللی باز گردند.
از سوی دیگر می توان نکاتی دیگر را در قبال عملکرد شورای امنیت در این زمینه بیان کرد:
1- اقدامات شورای امنیت عمدتاً مرتبط با وضعیت جبهه های جنگ بود. یعنی هرگاه پیشرفتی به نفع ایران در جبهه ها حاصل می شد، شورا قطعنامه ای صادر می کرد و به تعبیر خود از گسترش جنگ یا ادامه آن یا حملات اخیر ابراز نگرانی می نمود و در آن زمان که عراق به تحکیم مواضع خود در خاک ایران می پرداخت، شورا با سکوتی سنگین و طولانی جانب متجاوز را می گرفت.
2- در خصوص نقض حقوق انسانی در جنگ عراق با ایران، شورای امنیت 4 بیانیه و 2 قطعنامه در مورد کاربرد سلاحهای شیمیایی توسط عراق صادر کرد. هرچند گزارش های روشن و صریح کارشناسان اعزامی سازمان ملل متحد مدارک لازم را برای موضع گیری قاطع شورا فراهم ساخته بود، لیکن بجز آخرین قطعنامه(620)، قطعنامه های دیگر و بیانیه ها هیچ یک نشان دهنده ی توجه کامل و جدی شورا به وظایف انسانیش نبود. شورا همچنین در امر جلوگیری از حمله به مناطق مسکونی نیز به رغم استقرار هیئت هایی در دو کشور موفقیتی نداشت. اما در مورد حمله به کشتی های نفتکش و بازرگانی در خلیج فارس، صدور قطعنامه 552 اقدام جانبدارانه ای از سوی شورا و به زیان جمهوری اسلامی ایران، محسوب می گردد و سایر دخالت های شورا در این امر نیز در جهت عدالت و رفع ریشه های واقعی برخورد در خلیج فارس نبود. شورا اصولاً سعی داشت موارد نقض حقوق انسانی در جنگ را با کل مسأله جنگ مرتبط بداند که این یکی از دلایل عدم رعایت اصل بی طرفی در تصمیمات شورا است.
مجمع عمومی سازمان ملل متحد برخلاف انتظار با صدور یک قطعنامه و نیز با انتخاب نماینده ی عراق به ریاست مجمع در سال 1981، جمهوری اسلامی ایران را از خود ناامیدکرد.
دبیرکل با عملکرد توأم با حسن نیت خود کمتر فرصتی را برای خاتمه دادن منازعه از دست داد و از حمایت جمهوری اسلامی ایران برخوردار بود.
3- اگر اقدامات شورا را در قبال جنگ عراق علیه ایران با آخرین نمونه ی اقدامات شورا (موضع گیری در مورد تجاوز عراق به کویت) مقایسه کنیم، نتیجه تلخی خواهیم گرفت مبنی بر اینکه تا زمانی که اراده و خواست حداقل یکی از قدرت های بزرگ در میان نباشد، شورا از اتخاذ تصمیم جدی عاجز است.
2-جنبش عدم تعهد:
با آغاز جنگ ایران و عراق، جنبش عدم تعهد نیز-نه چندان جدی و قاطعانه- اقداماتی در جهت پایان دادن به جنگ به عمل آورد.
عملکرد کلی جنبش عدم تعهد در طول جنگ ایران و عراق نشان می دهد که علی رغم فروگذار ننمودن عراق از هر گونه تخلف و جنایت، از تجاوز به خاک ایران گرفته تا نقض مقررات بین المللی در هوا و دریا و استفاده از سلاح های شیمیایی، این جنبش نتوانست موضع عادلانه، صریح و قاطعانه ای در برابر آن اتخاذ نماید. با توجه به عدم عضویت ابر قدرت ها در این جنبش و عدم برتری و حق امتیاز برای برخی از اعضا، انتظار می رفت تا این جنبش با صراحت و قاطعیت بیشتری متجاوز و ناقض حقوق بین المللی را محکوم نماید.
این جنبش هیچگاه عراق را به خاطر حمله به مناطق مسکونی و استفاده از سلاح های شیمیایی محکوم نکرد. اگر جنبش عدم تعهد از همان ابتدا، تجاوز و قانون شکنی یکی از اعضای خود را قبول نکرده، با اعمال مجازات هایی او را مجبور به رعایت قوانین بین المللی می کرد، صدام این همه گستاخ نمی شد که هر روز بیش از پیش قوانین بین المللی را نقض نماید و با بمباران مردم بی دفاع و استفاده از سلاح های شیمیایی، مرتکب وحشتناک‌ترین جنایات تاریخ بشر گردد.
3- سازمان کنفرانس اسلامی:
برای روشن شدن عملکرد سازمان کنفرانس اسلامی، این سازمان باید بتواند موارد زیر و ابعاد آنها را روشن نماید.
- سازمان کنفرانس اسلامی برخلاف اصول پذیرفته شده اساسنامه خود، در قبال تجاوز عراق به خاک ایران سکوت کرده و از محکوم نمودن متجاوز خود داری کرده است.
- در طرح های کمیته ی صلح و قطعنامه های سران و وزرای خارجه، از طرفین خواسته شده تا با اعلام آتش بس، نیروهای خود را به مرزهای شناخته شده بین المللی عقب بکشند. این تقاضا در حالی بود که نیروهای متجاوز عراقی بخش عظیمی از خاک ایران را در اختیار داشتند. برابر دانستن کشور متجاوز با کشوری که خاکش مورد تجاوز و اشغال قرار گرفته چه معنی داشت؟
- سازمان کنفرانس اسلامی در محکوم نمودن نقض حقوق انسانی و بین المللی، بسیار مسامحه و سستی به خرج داده است. در حالی که شورای امنیت بالاخره تحت فشار افکار عمومی، عراق را به خاطر استفاده وسیع از سلاح های شیمیایی محکوم نمود ولی سازمان کنفرانس اسلامی در مقابل این همه جنایات عراق سکوت کرد.
- در اکثر موضع گیری های سازمان کنفرانس اسلامی و برخی قطعنامه های آن، جانبداری این سازمان از رژیم عراق به وضوح دیده می شود به طوری که در چهارمین کنفرانس سران، عراق به خاطر پذیرش قطعنامه 540 شورای امنیت مورد قدردانی قرار گرفت و در مورد کشتیرانی از ایران خواسته شد به قوانین بین المللی کشتیرانی احترام بگذارد و این در حالی بود که عراق ضمن نقض متعدد قوانین بین المللی هوایی و دریایی، تعداد فراوانی از کشتی های تجاری و غیر نظامی در خلیج فارس را مورد حمله قرار داده بود.(2)
برچسب ها:
تحقيق موضع گيري سازمان هاي منطقه دفاع مقدس